Bir Endüstri Mirası Örneği: 2 / Şarjöman (Chargement)

1848 TTK

Ülkemizde kömürün 1829'de bulunup 1848 yılında üretimine geçilmesiyle önem kazanan yöremiz o tarihten günümüze "Havza-ı Fahmiyye⁽¹⁾", "Ereğli Kömür Havzası", "Zonguldak Taşkömürü Havzası", "Türkiye Taşkömürü Havzası" sözleriyle anılmış ve bu tarihsel saptama, limandaki anıtsal yapının⁽²⁾ alnına da işlenmiştir.

Şarjöman⁽³⁾ adıyla kayıtlara geçen bu anıtsal yapının yapılış tarihine ait pek çok bilgi kırıntısı varsa da bu saptamanın en önemli kanıtları yapıya ad olan "şarjöman" sözcüğünün kökeni ve XX. Yüzyıl başlarında yapının önce fotokart sonra kartpostal olarak basılmış görsellerdir.

Şarjöman

1892'de Zonguldak Havzası'na giren Fransız sermayesi 1893 tarihinde kurduğu Ereğli Şirket-i Osmaniyesi/Socité Ottomae d'Héraclée⁽⁴⁾ adlı şirketle işe liman yapımı ve işletimi ile başlamış sonra yöredeki kömür üretim ocaklarını satın alarak, havzanın en büyük ekonomik gücü olmuştur.

"Şarjoman" adlı anıtsal yapı da o döneme ait olup; yapıya ad olan Fransızca kökenli "şarjöman (chargement)" sözcüğü yükleme, doldurma (charge) adeylemine, "bir şeyin aracılığıyla anlamını" içeren (-ment) yapım ekinin ulanmasıyla yapılan, türemiş bir sözcüktür.

Fotokartlar ve Kartpostallar

Ereğli Şirket-i Osmaniyesi (Socité Ottomane D'Héraclée) yöneticilerinin fotoğraf makineleriyle çekip Zonguldak'taki fotoğrafçılara kart olarak bastırıp Fransa'daki yakınlarına gönderdiği fotoğraf kartları (fotokart) ile adı geçen şirketin basımevlerinde (matbaa) yaptırdığı tecimsel (ticari) amaçlı kartpostallar yapının tarihini, işlevini ve önemini kanıtlayan görsellerdir.

"Zongouldak S.O.H-Vue du chargement rapide ⁽³⁾" ve "Socité Ottomae d'Héracléé-L'Appareil á chargement rapide, Port de Zoungouldak" başlıklarıyla⁽⁵⁾ o dönem piyasada satışa sunulan bu kartpostallar "Orlando Carlo Calumeno Koleksiyon ve Arşivi⁽⁶⁾" kayıtlarında olup, internet ortamında da ilgilisine sunulmuştur.

[*] [*] [*]

"Meydan Larousse Ansiklopedisi: Büyük Lugat ve Ansiklopedi" adlı ansiklopedik yayında "Zonguldak Havzası'nda kömürün oluktan akıtılarak gemilere yüklendiği yere verilen ad. Şarjöman terimi, çevredeki kömürlerin Fransız şirketi tarafından işletildiği dönemden kalmıştır(7)." tümceleriyle açıklanan bu yapıyı, bilgilerine başvurduğum madenciler⁽⁸⁾ "oluk, kömür oluğu" sözleriyle tanımlamışlardır.

Yörede üretilip, demiryoluyla Zonguldak Limanı'na getirilen kömürü limandaki vapurlara yüklemek için yapılan bu tesis, başka yükleri de şilep türü vapurlara(9) yüklemek amacıyla kullanıldığı gibi I.Paylaşım Savaşı (1914-1918) yıllarında Kafkasya (Kafkas) Cephesine Zonguldak'tan cepheye giden Zonguldaklı askerlerin⁽¹⁰⁾ de gemilere bindirilmesinde kullanılmıştır.

Yörede var olan kalker taşının yontulması ile yapılan; emek-yoğun bir işçilik (taş işçiliği) özelliği taşıyan bu yapı, dönemin özgün bir örneği olup; alnındaki tarihi temel alırsak yüz atmış dokuz yıllık geçmişiyle yörenin yeryüzünde ve üstelik tuzlu su içinde kalabilmiş en eski mimari değeridir.

Zonguldak İl Turizm Müdürü olarak görev yaptığım dönemde (Temmuz 1993 - Nisan 2003) İlin somut ve somut olmayan kültür mirası (ekinsel kalıt) yanında, özel olarak endüstriyel nitelik taşıyan üretim kültürüyle ilgili değerleri⁽¹¹⁾ de çeşitli ortamlarda yazılı ve sözlü olarak dile getirmeme karşın, Zonguldak'ta konuyla ilgili yeterli kamuoyu oluşmadı.

Limanın içinde gelene "hoş geldin", gidene "güle güle" der gibi ayakta duran ve Zonguldak ile özdeşleşen bu görkemli yapının "taşınmaz kültür varlığı olarak tescili" için bizzat kaleme aldığım çalışma dosyasını⁽¹²⁾ 30.06.2008 tarihinde Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'na sundum.

Kurul, yapının maliki olan Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü (TTK) ile gerçekleştirdiği yazışma ve yerinde yaptığı inceleme sonucu verdiği 17.02.2009/1190 Tarih/Sayılı kararla bu yapı, "taşınmaz kültür varlığı" olarak tescil edildi.

Adı geçen kurul kararı "Söz konusu şarjoman (kömür yükleme iskelesi) yapısının kentin belli bir döneminin korunması gerekli mimari anlayışını ve kültürünü yansıtması kentsel silüeti olumlu yönde etkileyen örneklerden olması, anıtsal ve simgesel özellik taşıması, ayrıca bir kömür kenti olan Zonguldak'ın bir dönem kültüründe söz konusu yapının kömür yükleme iskelesi olarak kullanılmış olması da dikkate alındığında söz konusu şarjoman (kömür yükleme iskelesi) yapısının 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında "Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlığı" olarak tescil edilmesinin uygun olduğuna (olumlu), grubunun "1" olarak belirlenmesine (olumlu)...." gibi yargı türü bir anlam içermesine karşın; taşınmaz kültür varlığı olarak statü kazanmış bu mimari değer, sekiz yıldır "rölöve, restorasyon, restitüsyon, konservasyon, aydınlatma ve statik güçlendirme" gibi teknik bir çalışma ve bu çalışmanın uygulamasını bekliyor.

Çünkü kültürel değerler sadece bulunduğu yörenin, bölgenin, ülkenin değil tüm insanlığın ortak mirası olup; korunması ve işlev kazandırılarak gelecek kuşaklara aktarılması, ortak akıl kavramının terennüm ederek / terennüm edilerek değil, uygulanmasıyla olasıdır.

İl'de böylesi önemli bir değer varken, yıllardır kullanılmayan ve kullanımıyla/kullanılmasıyla ilgili projesi bile olmayan bir sığınağı turizm amaçlı değerlendirmek için kolları sıvayanların; önce yörenin doğal, tarihsel ve kültürel değerlerini belirleyip, alt alta sıraladıktan sonra öncelik, öncelikler saptaması gerekir.

DİPNOTLAR

(1) Havza-ı Fahmiyye (Fahm: Kömür. Fahmiyye: Kömürle ilgili) Kömür Havzası

(2) Anıtsal (Abidevi) Yapı: Anıt niteliğinde olan, anıta benzeyen, görkemli yapı. Anıtsal yapılar, taşıdıkları izlerle, geçmiş-bugün-gelecek arasındaki sürekliliği sağlayan ve kültür varlığı olarak nitelendirilen yapılar olup; insanları geçmişe bağlayarak, ait oldukları yerin kimliğinin saptanmasına katkı sağladığından korunması gereken bir kültür varlığıdır

(3) Şarjöman (Chargement): Hızlı yükleme tesisi. Kömür yükleme tesisi,aygıtı

(4) Socité Ottomae D'Héraclée (Ereğli Şirket-i Osmaniyesi / Ereğli Şirketi): 25 Teşrini Evvel 1309 (25 Ekim.1893) - 28.12.1937

Osmanlı sarayı mimarlarından Yanko İONNİDİS, Osmanlı Bankası yöneticilerinden Osmanlı uyruklu Alexandre (Aleko) PANGİRİS ile Georges CARTALİ'nin Zonguldak limanını yapmak amacıyla kurduğu Fransız sermayeli bu şirket, daha sonra kömür havzasındaki üretim ocaklarının önemli bir bölümünü satın alarak 28.12.1937 tarihine kadar yörede ekonomik varlığını sürdürmüştür.

Not: Zonguldak ve yöresinin geçmişini yazmaya soyunan araştırmacı yazarlar (!), yerel tarihçiler (!) araştırma ve inceleme yapmadan kaleme aldığı yazılarda Yanko İONNİDİS'i, " Yanko Bey"; Alexandre (Aleko) PANGİRİS'i , "Pancari Bey"; Georges CARTALİ'yi , "Kartari Bey" adlarıyla belirtilmişlerdir...

(5) -Ereğli Şirket-i Osmaniyesi (Socité Ottomae d'Héraclée) S.O.H: S:Socité, O:Ottomaee, H:Héraclée

Not: Héraclée / Heraclea / Heracleia / Herakleia, Kdz.Ereğli'nin Latince kökenli dillerdeki adlarıdır.

-Socité Ottomae d'Héraclée - L'Appareil á chargement rapide, Port de Zoungouldak: Ereğli Şirket-i Osmaniyesi'nin Zonguldak Limanı'ndaki hızlı yükleme aparatı, aygıtı. Ereğli Şirket-i Osmaniyesi'nin hızlı yükleme tesisi.

(6) Orlando Carlo Calumeno Koleksiyon ve Arşivi (Orlando Carlo Calumeno Collection & Archives), Hak Pasajı, No.22, Teşvikiye - İstanbul

(7) Meydan Larousse Ansiklopedisi: Büyük Lugat ve Ansiklopedisi Cilt:XVIII, Sayfa:468, İstanbul.1992

(8) Maden Mühendisi Mehmet KORFAL (1928-2003), Maden Mühendisi Tayfun ÖZUSLU (1946)

(9) Vapur: Su buharı gücüyle çalışan gemi, Şilep: Yük gemisi

(10) Kafkasya Cephesi'ne giden Zonguldaklı askerlerin Zonguldak Limanı'ndan uğurlanışı, Zonguldak. 2002 İl Yıllığı, İstanbul.2002, s:44

Kaynak: Ankara Ticaret ve Sanayi Odası Arşivi, Erişim: Raif TOKEL, 04.01.2002

(11) Zonguldak İl Genel Meclisi'nin 07.11.2001 tarihli "2001 Yılı" Kasım Ayı II.Birleşimi'nde sunduğum "Yaşayan Madencilik Müzesi Projesi - Raif TOKEL, Zonguldak İl Turizm Müdürü.2001

(12) Bu dosya "fotoğraf albümü", "bilgi notu" ve "ilgili kurum, kuruluşlarla yapılan yazışma örnekleri", "Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu > Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu kararı" gibi yazılı ve görsel dokümanları içermektedir.

İletişim: Raif TOKEL, Çekül Vakfı Temsilcisi, Telefon: 0 533 749 81 49, e-ileti: [email protected]