Anadolu'da Ahşap Cami Mimarisi
Destek ve tavan sisteminde ahşap kullanıldığı için "ahşap cami" sözüyle adlandırılan bu dinsel amaçlı kullanımlar, Anadolu'da XIII. Yüzyıl'dan XX. Yüzyıl'a kadar yapılagelmiş çok önemli kültür mirası örnekleridir.
"Mimari malzeme olarak genellikle kesme taşın kullanıldığı Anadolu-Türk mimarisinde, ahşap tavanlı olan ve bu tavanın ahşap desteklerle taşındığı camiler, özel bir yapı grubunu oluşturmaktadır. XIII. ve XIV. Yüzyıl'da özellikle Anadolu'nun iç ve batı bölgelerinde inşa edilen bu yapılardaki ahşap kullanımı, Türklerin Orta Asya ve Horasan bölgesindeki mimari üslubunu hatırlatmaktadır. Yapı içlerindeki ahşap yüzeylerin 'kalem işi' adı verilen süslemelerle bezeli olduğu bu camiler, dıştan sade görünümlerine karşın renkli bir iç mekana sahiptir(1)" gibi bir tanımla Kültür Ve Turizm Bakanlığı literatürüne giren "ahşap cami" örneklerinden biri, hem de çivi kullanılmadan yapılmış örneği, ilimiz Çaycuma İlçesi Akçahatipler Köyü'nde olmasına karşın; yeterince bilinmeyen, gereği gibi tanıtılmayan bir değerdir.
Çivisiz Ahşap Yapılar
Yerli moloz taşlarla yerel ustalarca örülen dikdörtgen planlı temel üzerine "yığma ahşap yapı tekniği" uygulanarak yöredeki ağaçlardan elde edilen ve çivi kullanılmadan yapılan bu taşınmazlar, korunması gereken kültür mirası örnekleridir.
Geleneksel el hızarı ile biçilerek elde edilen kalaslar, keresteler kullanılarak "giydirme", köşelerde de "kurt boğazı(2)" tekniğiyle birbirine bağlanan ahşap malzemelerle yapılan bu tür taşınmazların üzeri "kırma çatı" ve "geleneksel kiremit" ile kaplı olup; somutlaşan tipler "mescit", "cami", "türbe" gibi dinsel amaçlı kullanımlarla "konut", "köy odası", "köy konağı" türü sivil mimarlık örnekleridir.
Bu tür yapılar Samsun, Ordu, Trabzon, Rize, Artvin, Bartın, Karabük gibi illerde araştırma ve inceleme konusu olmasına karşın, doğal coğrafyasının çok önemli bir bölümü orman olan Zonguldak'ta gündeme gelmemesi sıradan değil, üzerinde durulması gereken bir eksikliktir.
Ahşaptan Yapılmış Camiler, Mescitler, Türbeler
Bu tür dinsel amaçlı mekanlar, önce "Kültür Bakanlığı" ile "Turizm Bakanlığı"nca, sonra bu iki bakanlığın birleşmesiyle oluşan "Kültür ve Turizm Bakanlığı" tarafından yürütülen "İnanç Turizmi Projesi(3)" yanında, konuyla ilgili özel gün ve haftaları(4) kutlama programları kapsamında ele alınıp, kültür mirası anlamında projelendirilmesi gereken değerlerdir.
Zonguldak İli, Çaycuma İlçesi, Akçahatipler Köyü Merkez Camisi
Çaycuma'ya 28 kilometre, Zonguldak kent merkezine 72 kilometre uzaklıkta olan "Akçahatipler Köyü" ilçenin en eski köyleri arasında olup; köyün adı olan "Akçahatipler(5)" sözcüğü, "cuma namazı" ile "bayram namazı" kıldıran, minberde hutbe okuyan, ak sakallı, olgun, yaşlı din görevlilerinin yaşadıkları yer anlamıdır. Gerek bu nitelikte din adamlarının bulunması, gerekse adı geçen caminin varlığı nedeniyle yöredeki köylerin ibadet etmek için gittikleri yer olmuş, Akçahatipler Köyü...
Akçahatiplilere göre Akçahatipler Köyü Merkez Camisi yaklaşık iki yüz yıldır kullanılan tarihi bir cami olmasına karşın; yıl olarak "tarihi", zaman olarak "dönemi" hakkında kesin bilgi içeren belge yoktur.
Kaba yonu taş ve moloz taşla(6) örülen dikdörtgen duvar üzerine oturtulmuş tek katlı bir ibadethane olarak yapılan Akçahatipler Köyü Merkez Camisi'ne 1959 yılında alttaki katın benzeri ve devamı olan bir kat eklenerek; cami, iki katlı ahşap bir yapıya dönüşmüştür. Tamamı ahşap olan bu caminin ana malzemesi, yöredeki ormanda bulunan kestane ağacıyla karaağaçtan el hızarıyla biçilen kalaslar ve keresteler olup; uygulamada birleştirici ve bağlayıcı öğe olarak çivi kullanılmadığından; bu cami, yörede "çivisiz cami (çivi çakılmadan yapılan cami)" adıyla anılır.
Akçahatipler Köyü Merkez Camisi'nin tüm duvarlarında tek parça olarak kullanılan "10-15 santimetre" kalınlığında, "50-80 santimetre" eninde ve yaklaşık "5 metre" uzunluğundaki kalaslar "emek yoğun" türü çalışma ve "giydirme" adıyla bilinen "geleneksel bir yöntemle" birleştirilirken, köşeler de, "kurtboğazı geçme tekniği" kullanılarak birbirlerine bağlanmıştır. Uzun ahşap perdelerin köşelerde geçmeler aracılığıyla birbiri üstüne yerleştirilmesiyle oluşturulan ve adı "çantı(7)" olan bu yapı tekniği, Karadeniz kırsalında oldukça yaygın bir uygulama olup; bu teknikle yapılan camiler yörede "çantı cami", "candı cami" adıyla anılır.
Akçahatipler Köyü Merkez Camisi'nin diğer camilerden farklı bir özelliği de, ibadethanenin kıble yönüne doğru yüzde 10 eğimli(8) yapılmış olmasıdır. Yapıya özgünlük, (özgünlük değeri) katan bu eğimli konumu yöre halkı, namaz kılarken rüku ve secde eylemini kolaylaştırdığı sözüyle belirtmektedir.
Yapılması Gereken; Ama Yapılmayan İşler Ve Yapılanlar...
Yapılması gereken en temel iş yapısal özellikleri ve iki yüz yıldır verdiği hizmet nedeniyle bu dinsel amaçlı kullanımın "taşınmaz kültür varlığı" olarak tescil edilmesi olup; bu işlem, Mart 2003 tarihine kadar İl Kültür Müdürlüğü'nün Nisan 2003 tarihinden itibaren Kültür Bakanlığı ile Turizm Bakanlığı'nın birleştirilmesiyle oluşturulan İl Kültür Ve Turizm Müdürlüğü'nün görev ve sorumluluk alanında olmasına karşın; bu birimlerce konuyla ilgili girişimlerde bulunulmaması, bir Zonguldak klasiğidir (!)...
Adı "kültür envanteri" olan ve kamu olanaklarıyla basımı yapılan "Zonguldak - Zekai Kasap, Hikmet Tosun, 2003" ve "Zonguldak Kültür Envanteri - Kürşat Coşgun, Seda Başar, 2010" adlı yayınlarda Çaycuma İlçesi Akçahatipler Köyü Merkez Camisi"ne yer verilmemiş; 2015 yılında İl Özel İdaresi, 2020'de Karadeniz Kalkınma Ajansı tarafından hazırlattırılan turizm master planlarında Akçahatipler Köyü Merkez Camisi'nden söz edilmesine karşın, işin gereği yapılmaması yanında; CHP'li Çaycuma Belediye Başkanı Bülent Kantarcı'nın Akçahatipler Köyü'ndeki ahşap camiyi anarak bu değerin tescil edilmesi için gerekli girişimlerde bulunacağına 25 Ağustos 2020 tarihinde 2 bin 500 kişilik "Çaycuma Belediyesi Külliyesi"nin temelini atması bu öykünün garabetiyle ilgili bir başka adımdır...
Bölgedeki Ahşap Yapılar Ve Ahşabı Kullanma Kültürü
Batı Karadeniz sınırları içerisinde "TR81 Bölgesi" olarak belirlenen "Zonguldak, Bartın, Karabük" illeri doğal coğrafyasında Zonguldak Orman Bölge Müdürlüğü'nün toplam alanı "945.825 Hektar/Alan" olup; bunun "606.309 Hektar/Alan"lık bölümü ormanlık alandır.
Bölge için yapılan planlarda, projelerde bu kaynak değer, başlı başına bir sektör olarak ele alınmadığı gibi bir orman ürünü olan "ahşap", "ahşap ürünleri" ve "ahşabı kullanma kültürü" konusunda araştırmaya yönelik bir çalışma da yapılmamıştır.
Adı geçen coğrafyanın kırsal yerleşim alanında toplam 910 adet köy olup; bunun 386'sı "orman köyü" olarak kayıt altına alınmasına karşın, malzemesi sadece ahşap olan taşınmaz sayısı yok denecek kadar azdır. Çivi kullanılmadan yapılan ahşap cami tipinin ayakta kalan örnekleri arasında olan "Zonguldak İli, Çaycuma İlçesi, Akçahatipler Köyü Merkez Camisi özelinde bölgedeki çivi kullanılmadan yapılan ahşap cami tipinin, genelinde bölgedeki ahşap yapılar ve ahşabı kullanma kültürünün araştırılması, incelenmesi konusunda yararlanılacak çok önemli ve belki de son örneğidir.
Doğal coğrafyasının büyük bir bölümü ormanlık alan olan Bolu, Düzce, Kastamonu, Sinop, Samsun, Ordu, Trabzon, Rize, Artvin gibi iller yanında; bir dönem Zonguldak'ın ilçesi olan "Bartın" ve "Karabük"te "geleneksel dokunun korunması", "ahşap yapılar", "çivisiz yapılar" özellikle "çivisiz camiler" gibi kültür mirası konusu olan değerler hakkında bir dizi çalışma yapılırken; Zonguldak'ta, ahşap kullanma kültürü, ahşap mimari örneklerinin araştırılması, kayıt altına alınıp korunarak gelecek kuşaklara aktarılması ve tanıtılması konusunda da girişimlerde bulunulmamıştır.
Akçahatipler Köyü Camisi'nin Taşınmaz Kültür Varlığı Olarak Tescil Girişimi
Zonguldak İli, Çaycuma İlçesi, Akçahatipler Köyü Merkez Camisi, yöredeki ağaç türlerinden (karaağaç, kestane) elde edilen kerestelerle geleneksel ustalık tekniği (çantı, kurtboğazı) ve emek yoğun bir uğraşla çivi çakılmadan yapıldığından, korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması gereken bir kültür mirası örneği olduğu gerçeğinden hareketle ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi olarak bizzat hazırladığım dosyayı (40 sayfa) 18.02.2022 tarihli dilekçem ekinde Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü'ne sundum.
Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 27.04.2022 / 431 Tarih/Sayılı toplantısında ve 27.04.2022 / 7494 Tarih/Sayılı kararında adı geçen dinsel amaçlı kullanımın taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmesi kurul tarafından olumlu karşılanmış olup, Akçahatipler Köyü Merkez Camisi'nin koruma alanın belirlenmesi çalışmaları sürmektedir.
Yazımı Ahmet Kutsi Tecer'in dizelerinden(9) esinlenerek dillendirdiğim "Orda bir cami uzakta, o cami bizim camimizdir; gitmesek de görmesek de o cami bizim camimizdir" sözüyle noktalayarak; söz konusu tescil kararını kendilerini araştırmacı(!), araştırmacı yazar(!), yerel tarihçi(!), kültür turizm uzmanı(!), danışman(!) gibi etiketlerle tanıtan bilumum muhteremlerin ilgilerine ve de bilgilerine sunarım.
DİPNOTLAR:
(1) Kültür Ve Turizm Bakanlığı (KTB) Kültür Varlıkları Ve Müzeler Genel Müdürlüğü Anadolu'daki Ahşap Tavanlı Ve Ahşap Destekli Camiler. > Bknz: https: //kvmgm.ktb.gov.tr > Anadolu'daki ahşap tavanlı yapılar
(2) Kurtboğazı Tekniği: Ahşap yığma duvar sisteminde uygulanan bir teknik olup; tamamen basit el araçları kullanılarak oldukça zor aşamalardan oluşan bir hazırlık çalışması içeren ve el işçiliğine dayanan bu teknikte çivi kullanılmaz.
(3) İnanç Turizmi: Turizm Bakanlığı ile Kültür Bakanlığı'nın iki ayrı bakanlık olduğu dönemde iki bakanlığın eşgüdümlü bir çalışmayla yürüttüğü bu proje kapsamında Zonguldak İl Turizm Müdürlüğü adına bizzat kaleme aldığım Mitolojide Cehnnemağzı Mağaraları - Raif Tokel, İl Turizm Müdürü Zonguldak, 1994"" adlı proje, bakanlıkça saptanan kriterler arasında "türünün ilk ve ilginç örneği" ölçütüne en uygun örnek olması, mitolojik ve dinsel amaçlı özellikler taşıması gibi gerekçeyle kabul edilerek bakanlık programına alındı ve 1997 yılında da o zamanki değerle Turizm Bakanlığı'ndan 7 milyar lira tutarında parasal destek sağlandı.
(4) Konuyla İlgili Özel Gün Ve Haftalar: "Camiler ve Din Görevlileri Haftası", "Vakıflar Haftası", "Turizm Haftası", "Dünya Mimarlar Günü".
(5) Akça, ak sakallı, olgun, yaşlı kişi; hatip/hatib, müslümanlara dinsel öğüt veren din görevlisi. Akçahatip: Toplulukla kılınan cuma namazı ile dinsel bayramlarda kılınan bayram namazlarında namaz kıldıran, minberde hutbe okuyan ak sakallı, olgun, yaşlı din görevlisi; İmam-ı hatip: Cemaate namaz kıldıran, hutbe okuyan kişi.
(6) Kaba Yonu Taş: Yan yüzeyleri, görünen yüzeyine dik, en az 15 cm. olmak üzere murç, tarak ile düzeltilmiş dikdörtgen ya da çok kenarlı yüzeyli düzgün şekil verilmiş taş. Moloz Taş: Kaba, pürüzlü taş.
(7) Çantı Ev / Çandı Ev: Duvarı, biçilmiş odunlarla çivi çakılmadan yapılan bir konut türüdür. Karadeniz Bölgesi'nde özellikle orman köylerinde ve yaylalarda sıkça kullanılmıştır. "Çantı" evlerde, temel taşlardan oluşur. İri taş parçalarının bir araya getirilmesiyle, yaklaşık bir metre yüksekliğinde bir temel oluşturulur. Kabukları soyulmuş tomruklar bu taş zemin üzerine dizilir. "0,30 m - 0,35 m" kalınlığında düzgün ve aynı irilikte, yuvarlak ağaçlar kullanılır. Tomruklar, "boğum" adı verilen birleşme yerlerinden inceltilerek birbirine geçirilir. İç duvarları ve katları ayıran tomrukların uç kısımları dışarı çıkıntı yaptığından, dışarıdan bakıldığında evin yapısı belirgindir. Bu evler genelde çivi kullanılmadan ahşap geçme tekniği ile yapılmıştır.
(8) Akçahatipler Camisi'nin kıbleye doğru doğru yüzde 10 eğimli olması da, kıblenin İslam dininde kutsal yön olmasıyla ilgili olup; kutsala, kutsanmışa saygı göstermek ibadet kadar önemli bir davranış düşüncesiyle böyle bir eğim yapılmış, düşüncesindeyim. "Kıble: Müslümanların ibadet etmek için yöneldiği yer Mekke'de bulunan Mescid-i Haram'daki 'Kabe' adlı kübik yapı"; "Rüku: Namaz kılarken elleri dizlere dayayarak öne doğru eğilme","Secde: Namaz kılarken alnı, el ayalarını dizlerini ve ayak parmaklarını yere getirerek alınan durum.
(9) Ahmet Kutsi Tecer (1901-1967):"Orada Bir Köy Var Uzakta, 1927" adlı şiirin ozanı olup; edebiyatımızda "memleketçi şiir" türünün temsilcisi olarak bilinir.
SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA
- Karadeniz Bölgesi'nde Ahşap Camiler: Trabzon Örneği, Doç. Dr. T. Zorlu, Mimarlık Dergisi, Sayı: 395, Mayıs-Haziran, 2017
- Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Prof. Dr. Metin Sözen, Prof. Dr. A. Uğur Tanyeli, İstanbul, 1992