Kdz. Ereğli'de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe
2- GÖZTEPE
Raif TOKEL - ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi
Giriş
"Bir yerin kutsal sayılması, çeşitli etkilerden kaynaklanıyordu: Mağaralar, koruluklar, tepelerin dorukları, kaynaklar, akarsular ve deniz gibi fiziksel özellikler saygı uyandırırdı. Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu? R.E. Wycherley, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.1993, S: 80"
R.E. Wycherley'in "Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu?" adlı yapıtında belirtilen doğal coğrafya ile ilgili yüzey biçimlerinin çoğu Kdz. Ereğli coğrafyasında bulunması gerçeğinden hareketle hazırlayıp; 2011 yılında ilgililere sunduğum "Kdz. Ereğli'de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe" adlı dosya "öyküsü", "savsözü", "yazılı ve görsel dokümanları" olan bir proje olup; bu yazı, söz konusu projenin "Göztepe Çevre Düzenlemesi ve Göztepe Bakı Terası Projesi; Proje Sahibi: Halil Posbıyık, Belediye Başkanı; Proje Koordinatörü: Raif Tokel, Başkanlık Danışmanı)" ile ilgili bölümünden özetlenmiştir.
Kdz. Ereğli'de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe
Karadeniz kıyısında denize dik inen tepelerin eteğinde kurulan Kdz. Ereğli, doğuda "Göztepe", kuzeyde "Kaletepe", kuzeydoğuda Örencik Tepesi ve Hacı Hasan Tepesi, kuzeybatıda "Çeştepe" ve "Maltepe" adlı yükseltilerle çevrilidir.
Bu yüzey biçimleri içerisinde doğal yapısı, tarihsel ve kültürel özellikleriyle öne çıkan "Göztepe, Kaletepe, Çeştepe" adlı yükseltiler, yörenin geçmişine tanıklık ettiği için konuyla ilgili uzmanlarca "sit alanı" olarak kabul edilmiş değerlerdir.
Ama, Zonguldak İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü'nce hazırlanan Zonguldak Kültür Envanteri (!) adlı, sadece kurul kararlarından ve bu kararların"eksik" ve "yanlış" aktarılmasından oluşan "resmi" yayında(1): Göztepe, "Göztepe Nekropolisi Birinci Derece Arkeolojik ve Doğal Sit Alanı"; Kaletepe, "Kaletepe I. Derece Arkeolojik Sit Alanı" olarak belirtilirken; "Çeştepe Fener Kulesi" adıyla geçen "Çeştepe" hakkında "Sit Potansiyeli", "Önerilen Koruma", "Koruma Derecesi" gibi önemli alt başlıkların karşılıkları yazılmadığı gibi, "Tescil Kararı" alt başlığındaki bilgiler de eksiktir.
Adı "kültür envanteri" olan ve "resmi nitelik" taşıyan bir yayına yakışmayan bu durum, yayını hazırlayan yetkili kamu kurumu Zonguldak İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Şube Müdürü Kürşat Coşgun'un görev ve sorumluluk anlayışıyla ilgilidir...
Göztepe'nin Konumu ve Doğal Dokusu
"Göztepe" adı, toponiminin(2) kurallarına göre "gözetlemek" eyleminden türetilmiş bir sözcük olup; bu yükseltinin adı, kimi basılı kaynaklarda "Gözetleme Tepesi" da olarak geçer.
Kaynaklara göre Karadeniz'de yelken basıp yol olan gemicilere ışık tutarak yol gösteren Seyyid Nasrullah Efendi bu işi, bu tepede yaptığı için; yükseltinin adı "Göztepe (Gözetleme Tepesi) biçiminde kullanılagelmiştir.
Göztepe, coğrafi olarak deniz düzeyinden yaklaşık "50 m-100 m" yüksekliğinde olup; Kdz. Ereğli Balıkçı Barınağına ve kent merkezine egemen bir konumdadır.
Yöreye özgü çalı ve otlardan oluşan karmaşık bir bitki topluluğuyla kaplı olan bu doğal yükseltide ağaç olarak görülen tür, mezarların yakın çevresindeki servi ağaçlarıdır. Halk ağzında "selvi, zelfi, zelvi, zelli, andız" sözcükleriyle dillendirilen bu ağaç "servigiller (cupressaceae) familyasının, servi (cupressus) grubundan, "Adi Servi/Akdeniz Servisi (Cupressus Sempervirens) türü olup; dendokronolojik (ağaç halkalarıyla tarihleme yöntemi) bir çalışma yapılmadığı için yaşları hakkında kesin bir bilgi yoktur.
Bu türün piramidal (ehrami) biçimde olanı "ehrami servi", Anadolu'da genellikle cami, türbe, makam (ölü olmayan, yalnızca sanduka bulunan türbe), gömütlük (mezarlık), hazire (cami veya mescit yanında etrafı çevrili küçük gömütlük) gibi dince kutsal mekanlar ile halkın kutsadığı yerlere, yaşamın gelip geçici olduğunu anlatmak için dikilir.
Mevlana'nın "Cömertlik, cennet servisinden bir daldır" dizesinde de kutsallığı vurgulanan servi ağacı, Anadolu kültüründe toprak seçmediği, iklim koşulu aramadığı için "sabrın, alçakgönüllüğün"; dik ve doğru duruşuyla "birliğin, doğruluğun ve dürüstlüğün" simgesi olmuştur.
Basılı Kaynaklarda Göztepe ve Seyit Nasrullah Efendi
Atlas-Uluslu İbrahim Hamdi Efendi
"Kerestesi olub İstanbul'a götürürler ve kal'adan (kale) Şark (doğu) tarafından Karadeniz'e müşrif (kutsal) bir depede (tepe) merhum (ölmüş Müslüman erkek) Fatih Sultan Orhan'nın hacesi (efendi, ağa) Seyyid Yahyayı Şirvani hazretlerinin (ulu bir kişi olarak övmek için kullanılır) evladından olub Seyyid Nasrullah Efendi hazretlerinin merkad-ı münevvereleri (nur içinde olan gömüt) olub bazı bikes (kimsesiz) fukura (yoksullar) kızları varub hücüratda (odalar) sakine (oturan) olub hizmet (yoksul kızları odalarında kalarak temizlik) ederler. Karadeniz Boğazı'nda olduğu gibi fener olub sefinelere (gemi) hata gelmesün deyü gicelerde (gece) firuzan (kutlu, mutlu) olunur. Avamünhas beyninde (halk arasında) Hacıbaba Türbesi deyü ziyaret iderler(3)."
Ereğli, Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası - Prof. Dr. Mübeccel Kıray, Ankara.1964
"1320 yıllarında Orhan Gazi, bu yöreye, kolonizatör fonksiyonunda birçok Türk dervişi göndermiştir. Bu misyonerler, tarım, ağaçlandırma (bugünün deyimi ile erozyon durdurma) denizcilik işlerinde buraları örgütlemek ve Türkleştirmek için büyük gayretler sarfetmişlerdir.(S: 26)
................................................................................................................
Ayrıca kasabanın doğu ucundaki Göztepe'nin üstünde, Orhan Gazi devri misyoner dervişlerinden Nasrullah Efendi'nin mezarı da yatır addolunmaktadır. Bütün yatırlardan her türlü zorluk için şefaat istenmektedir. İstenen olduğu zaman, adanan adak yerine getirilir, Mevlit okutulur, dua edilir, kurban kesilir ya da lokma dağıtılır.( S: 172)"
Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğlisi)'nin Tarihi Gelişimi ve Eserleri - Yrd. Doç. Dr. Tayfun Akkaya, İstanbul.1994, S: 37"
"Aralarında Seyyit Nasrullah Efendi'nin de bulunduğu kolonizatör Türk dervişleri, Orhan Gazi zamanında Ereğli civarına gelerek, bölgenin Türkleşmesine katkıda bulunmuşlardır. Bu dervişler tarım, ağaçlandırma ve denizcilik işleriyle uğraşmışlar, Göztepe'den Çeştepe'den Karadeniz'deki gemilere yol göstermek için ışık tutmuşlardır. Bundan dolayı bugün Ereğli'de bir ziyaretgah olan türbesi bulunan Seyyit Nasrullah Efendi, Karadeniz'deki Türk denizcilerinin ilk piri olarak gösterilmiştir. (S: 23) "
Karadeniz Ereğli Tarihi - Tahsin Aygün, Ankara. 1960
"Orhan Gazi zamanında bu havaliye gönderilen kolonizatör Türk dervişleri ve bilhassa Seyit Nasrullah Efendi Ereğli havalisinin fethi ve Türkleşmesi için büyük gayret sarfetmiştir. Ağaçlandırma, tarım ve denizcilik işlerine önem verdikleri, hatta Göztepesi'nden deniz yoluyla ışık tuttukları malumdur. Bu bakımdan Seyit Nasrullah Efendi Karadeniz'de Türk denizcilerinin ve fenercilerinin ilk piri sayılır.( S: 37)"
Karadeniz Ereğli'nin Tarihi - Sina Çıladır, Ereğli - 1994
".... Örneğin 1330'lu yıllarda Orhan Gazi'nin Ereğli'ye kolonizatör fonksiyonunda gönderdiği Türk dervişleri burada misyonları gereği yerli halkla kaynaşmışlar, Ereğli ve yöresinin Türkleşmesi ve fethi için uzun yıllar çaba göstermişlerdir. Bugün Hacı Baba Türbesi diye anılan yerde yatan Seyyid Nasrullah Efendi bunların en ünlüsüdür. Bu devirde Türk dervişlerinin balıkçılık, bağcılıkla uğraştıkları ağaçlandırma (erozyonu durdurma) çalışma yaptıkları, rivayet edilmektedir. Bu döneme ait önemli bir rivayet de, Türk dervişlerinin geceleri Göztepe'de ateşler yakarak, kötü havalarda limana girmek isteyen gemilere yardımcı oldukları şeklindedir. (S: 25)"
İnanç Turizmi ve Kdz. Ereğli(4), Raif Tokel, İl Turizm Müdürü, Zonguldak. 2001
"1337 yılında Osmanlı egemenliğine giren yöre halkı, Padişah Orhan Bey (Orhan Gazi, 1281-1360) döneminde görevlendirilen kolonizatör dervişlerden Seyit (Seyyid) Nasrullah Efendi'nin kurduğu iyi ilişkiler sonucu yeni meslekler edindiği gibi Türk-İslam yaşayış ve inanışını benimsemiştir(s:1). Geçmişte kilise (Hagia Sofia/Ayasofya Kilisesi) olarak kullanılan yapının değişiklikler yapılıp camiye (Orhan Camisi, Orta Cami) dönüştürülerek Müslümanların hizmetine sunulması bir hoşgörüsü örneği olduğu gibi yapının, kullanılması da bir tür korumacılık örneğidir. (S: 2)"
Göztepe'nin Tarihsel ve Kültürel (Ekinsel) Dokusu
Konuyla ilgili resmi kaynak, Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun "13.12.1988 Tarih ve 600 Sayılı I. Derece Arkeolojik ve Doğal Sit Alanı Kararı" ile ayni Kurul tarafından verilen adı geçen kararla ilgili "14.04.1992/2314 Tarih/Sayılı Revizyon" kararı olmasına karşın; "Zonguldak Kültür Envanteri.2010" tarihli yayında, Göztepe'nin "Tepe üstünde İslami Döneme ait mezarlık, tepenin doğusunda antik Herakleia Pontike kentinin nekropol alanı yer almaktadır" sözleriyle, belirtilmesi ancak, "malumat-ı cüz'iyye (bilgi yoksulluğu)" ile açıklanır.
Adı geçen yayında sit kararıyla ilgili "Envanter No:--", "Harita No:--", "Adres:--", "Kadastro, Pafta:--, Ada:--" Parsel:--", "Yayın Dizini:--", "Hazırlayanlar:--" alt başlıkların karşılıklarının yazılmaması ve imar durumu yerine, "6cm x 8cm" boyutunda dilsiz bir il haritasına yer verilmesi; belirttiğim bilgi yoksulluğunun "mütemim cüz"üdür...
Göztepe Nekropolisi
Tarih öncesi devirlerde önce ev ve evin yakın çevresine gömülen ölüler, yerleşim yerinin büyüyüp genişlemesi sonucu, kent dışındaki alanlara gömülmeye başlamasıyla, oluşan geniş gömütlük (mezarlık) alanları, nekropolis (nekropol alanı/ölüler kenti) olarak adlandırılmış olup; antikçağda Herakleia Pontike günümüzde Kdz. Ereğli adıyla anılan kentte, 2011 yılı kayıtlarına göre Akheron (Acheron) Koyağı (I. ve III. Derece Arkeolojik Sit Alanı), Göztepe (I. Derece Arkeolojik Sit Alanı), Kocali Köyü/Mahallesi (I. Derece Arkeolojik Sit Alanı) olmak üzere toplam üç adet nekropolis (nekropol alanı) vardır.
Kurul kararları tozlu mu, tozsuz mu olduğu bilinmez raflarda mevcudiyetlerini korurken; Zonguldak il sınırları içerisinde yörede yerel yönetim sorumlusu olarak ilklere imzasını atan dönemin Kdz. Ereğli Belediye Başkanı Sayın Halil Posbıyık ile adı geçen yerleri sadece dillendirmekle yetinmedik; talebimizi bir proje formatında kaleme alıp, "Göztepe Çevre Düzenlemesi ve Göztepe Bakı Terası Projesi; Proje Sahibi: Halil Posbıyık, Belediye Başkanı; Proje Koordinatörü: Raif Tokel, Başkanlık Danışmanı" adıyla 10.02.2011/197 Tarih/Sayılı yazımız ekinde ilgili kurum ve kuruluşlara süresi içerisinde sunduk.
Projemizde belirttiğimiz arkeolojik sondaj yapılması talebimizin kabul edilmesiyle, alanda yapılan arkeolojik çalışma sonunda; Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Kararlarıyla(5) I. Derece Arkeolojik Sit Alanı kaydının kaldırılması, Osmanlı Dönemi mezar taşları bulunan yerin mezarlık alanı olması, üç adet mezarın taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmesi sağlandığı gibi bizzat kaleme aldığım doğal tarihsel ve dinsel kökenli kültürel değerleri öne çıkaran çevre düzenlemesi ve bakı terası projesine(6) Tarihi Kentler Birliği'nden yirmi bin lira (20.000,00 TL) hibe türü parasal destek(7) sağlandı.
Özcesi Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun "13.12.1988/600 Tarih/Sayılı I. Derece Arkeolojik ve Doğal Sit Alanı Kararı" ile ayni Kurul tarafından verilen "14.04.1992/2314 Tarih/Sayılı Revizyon" kararları üzerinden 2011 yılına dek geçen süre (24 yıl-20 yıl) içerisinde konuyla ilgili kamu kurumu tarafından yapılamayanlar/yapılmayanlar, Kdz. Ereğli Belediyesi tarafından iki yılda yapıldı...
Göztepe'deki Mezarlar ve Mezar Taşları
Tüm dinlerde olduğu gibi İslamiyet'te de mezar ve mezarlık kültürünün ayrı bir yeri olması yanında, İslami terminolojide "alim(din bilgini), eren, ermiş, evliya, salih, seyyid, sofu, veli, yatır, zahid" adlarıyla anılan kişiler/kişilikler hizmetleri nedeniyle daha saygın kişiler olduğundan, mezarları "kabristan" sözcüğüyle belirtilen "ziyaretgah" özelliği taşıyan kutsal yerlerdi.
"Göztepe" ile anılarak özdeşleşen Nasrullah Efendi, peygamber soyundan (yadigar-ı peygamber, yani Peygamberi anımsatan kişi) geldiği için "seyyid" ve kendisine verilen dinsel görevleri (kolonizatör, misyoner) özveriyle yerine getirdiği için de "derviş" olarak nitelenen, kimi kayıtlarda "Hacı Baba" olarak geçen Seyyid Nasrullah Efendi, dinsel özellikleri bakımından saygın bir din ulusu; yöre halkına günlük işlerinde (gemicilere fener yakarak yol göstermek; bağ-bahçe tarımı, ağaçlandırma ve erozyonla savaşım, yeni meslek edinme...) yardımcı olduğu için akıl danışılan (akil adam) bir toplum önderiydi.
Gerek yaşamını sürdüren kaynak kişilerin(8) anlatımlarına, gerekse yöreyle ilgili basılı kaynaklara göre İslam dinince kutsal sayılan kandil günleri, dinsel bayram öncesi (arife) ve sonrası günlerde Seyyid Nasrullah Efendi'ye ait olduğuna inanılan ve kabristan adıyla adlandırılan mezar yöre halkınca ziyaret edilen kutsal yerlerden biriydi.
Sonuç
Kenti dört cepheden görebilecek yükseklikte ve konumda bir bakı (seyir) terası olması yanında, dinsel ve kültürel özellikler içeren bir geçmişe sahip olan Göztepe, kulaktan dolma bilgilerle (laf-ü güzaf) ve kaynak gösterilmeden "kes, kopyala, yapıştır" gibi çağdaş teknikler(!) kullanılarak aktarılan yazılara malzeme olmamalıdır.
 |
 |
DİPNOTLAR
(1) "Zonguldak Kültür Envanteri, Zonguldak Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Ankara.2010, S: 224"
(2) Toponomi: (Topos: Yer, Nomo: Ad): Yer adlarını inceleyen bilim dalı, yer adı bilimi
(3) Bu alıntı, Necdet Sakaoğlu'nun, "Çeşm-i Cihan Amasra, İstanbul.1999, S: 78" adlı yapıtından alınmıştır.
[*] İbrahim Hamdi Efendi (1680-1730/1762): Bartın'ın Ulus İlçesi'nde doğduğundan "Uluslu Hamdi Efendi" adıyla bilinen ve "Atlas" adlı yapıtıyla tanınan coğrafyacı
(4) Kdz. Ereğli'deki Cehennemağzı Mağaraları, "Mitolojide Cehennemağzı Mağaraları-Raif Tokel, İl Turizm Müdürü, Zonguldak.1994" adlı proje önerisiyle 1996 yılında Turizm Bakanlığı'nca "İnanç Turizmi Projesi" kapsamına alınmıştır.
(5) Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun "24.05.2012/365", "28.08.2012/478", "22.11.2012/582" Tarih/Sayılı Kararları
(6) Ankara 2 No'lu Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Komisyonu'nun "22.03.2013/91" ve "30.12.2013/128" Tarih/Sayılı Kararları
(7) Tarihi Kentler Birliği'nin "3 Yılda 300 Eser Programı"na sunduğumuz "Göztepe Çevre Düzenlemesi Projesi" adlı projemize "Tarihi Kentler Birliği (TKB), "13.09.2012/M.34.9.TKB-132-6" Tarih/Sayılı yanıtlarıyla "yirmi bin lira", hibe türü parasal katkı, ÇEKÜL Vakfı karşılıksız "teknik destek" verdi.
(8) Kaynak Kişiler: Ruhi Cöbekoğlu, Hacı İbrahim İzmirlioğlu, Seyfi Onat, Rıdvan Çimenoğlu.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------
Raif TOKEL ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi
Telefon: 0 533 749 81 49, e-ileti: [email protected]
