Kdz.Ereğli’de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe

Kdz.Ereğli'de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe

I- ÇEŞTEPE (KEŞİF TEPESİ)

[*]Raif TOKEL - ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi

Giriş

"Bir yerin kutsal sayılması, çeşitli etkilerden kaynaklanıyordu: Mağaralar, koruluklar, tepelerin dorukları, kaynaklar, akarsular ve deniz gibi fiziksel özellikler saygı uyandırırdı. Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu? R.E. Wycherley, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.1993, s: 80"

R.E. Wycherley'in "Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu?" adlı yapıtında belirtilen doğal coğrafya ile ilgili yüzey biçimlerinin çoğu Kdz.Ereğli coğrafyasında⁽¹⁾ bulunması gerçeğinden hareketle hazırlayıp; 2012 yılında ilgililere sunduğum "Kdz.Ereğli'de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe" adlı dosya "öyküsü", "savsözü", "yazılı ve görsel dokümanları" olan bir proje olup; bu yazı, söz konusu projenin Çeştepe (Çeştepe ve Çeştepe'deki Anıtsal Değerler) ile ilgili bölümünden özetlenmiştir.

Kdz.Ereğli'de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe

Karadeniz kıyısında denize dik inen tepelerin eteğinde kurulan Kdz.Ereğli, doğuda Göztepe, kuzeyde Kaletepe, kuzeydoğuda Örencik Tepesi ve Hacı Hasan Tepesi, kuzeybatıda Çeştepe ve Maltepe adlı yükseltilerle çevrilidir.

Zonguldak İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü'nce hazırlanan adı Zonguldak Kültür Envanteri (!) olan, ama sadece kurul kararlarının aktarılmasından oluşan "resmi" yayında ⁽²⁾:

Adı geçen yüzey biçimleri içerisinde "Göztepe Nekropolisi" Birinci Derece Arkeolojik⁽³⁾ ve Doğal Sit Alanı, "Kaletepe" Birinci Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak belirtilmesine karşın; "Çeştepe" adlı yükseltinin "Sit Potansiyeli", "Önerilen Koruma", "Koruma Derecesi" gibi önemli alt başlıkların yazılmaması yani ilgili kurul uzmanlarınca düzenlenen tescil fişindeki bilgilerin aktarılamaması yayının niteliği (!) ve yayını hazırlayanların yetkinliğiyle (!) ilgilidir...

Çeştepe (Keşif Tepesi)

Kuzeydoğu ve güneybatı yönünde kıyıya dik inen yamaçlarla engebeli bir yapıya sahip olan ilçe coğrafyasında yerleşim yerinin kuzeydoğusunda yer alan Çeştepe, Karadeniz'e doğru uzanıp alçalarak Baba Burnu'nu; Baba Burnu⁽⁴⁾ da, yarım ay biçiminde Kdz.Ereğli koyunu oluşturur.

Yükselti (Çeştepe), çıkıntı (Baba Burnu), doğal liman (Kdz.Ereğli Koyu) gibi yüzey biçimlerini içeren bu yerel coğrafya, antikçağda Karadeniz'e⁽⁴⁾ yol alma yürekliliğini gösterip; yelken basan denizcilerin demir attığı ilk sığınak, yurt edinmek isteyen ktistesler⁽⁵⁾ ve kolonistler (göçmen) ile pazar (pazar yeri) arayan bezirganların gözdesi olmuştur.

Yörenin yerleşim birimi olarak seçilmesindeki etmenlerden biri olan bu yerel coğrafya ve bu coğrafya üzerindeki Çeştepe, sadece yaklaşık iki yüz metrelik doğal bir yükselti değil; kentle ilgili mitolojik kökenli anlatımlar ile yaşanan tarihsel olayların önemli tanıkları olan "Çeştepe Tümülüsü/Acherusian Tümülüsü⁽⁶⁾" ve "Çeştepe Deniz Feneri Kulesi" gibi anıtsal yapılara mekan olmuş bir adrestir.

Yrd.Doç.Dr Tayfun Akkaya, "Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğli'sinin) Tarihi Gelişimi ve Eski Eserleri" adlı yapıtında⁽⁷⁾ Çeştepe'yi "Ereğli'nin Akheron Vadisi ve Çeştepesi, mitolojideki önemleriyle antik kente gizemli bir hava vermiştir" sözleriyle belirtmiştir.

Çeştepe Tümülüsü (Acherusian Tümülüsü)

Altın Post⁽⁸⁾ adlı söylence ile özdeşleşen Argonautlardan bilici İdmon ile Argo adlı geminin dümencisi Tiphs'in mezarları Çeştepe'de olup; bu kutsal mekan, bir çok batılı kaynakta "Acherusian Tümülüsü/Acherusian Höyüğü" adlarıyla belirtilmiştir.

Rodoslu Apolonius⁽⁹⁾ Argonautika (Argonautlar Destanı) adlı destanında bu konuyu, "Cehennemağzı Mağaralarını ziyaret eden Argonautlardan bilici İdmon'nun yaban domuzu saldırısı, dümenci Tipys'in hastalık sonucu ölmeleri üzerine, cesetleri Çeştepe'de hazırlanan mezar odalarına yerleştirilir ve yerlerinin belirgin olması için üzeri toprakla örtülüp tümsekleştirilerek yabani zeytin ağacı dikilir." sözleriyle/dizeleriyle betimler.

Kimi basılı kaynaklarda "Acherusian Höyüğü" adıyla geçen bu yapay tepe, Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 02.06.2000/6836 Tarih/Sayılı kararıyla "Çeştepe Fener Kulesi⁽¹⁰⁾" adıyla kayıtlara girmesine karşın; alandaki tümülüsün kimliği ve niteliğiyle ilgili bugüne dek arkeolojik bir çalışma yapılmadığı gibi, yapılması doğrultusunda Zonguldak İl Kültür Müdürlüğü→Zonguldak İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü'nce bir girişimde bulunulmaması; ilin arkeolojik, tarihsel ve kültürel değerlerine verilen önemin (!) göstergesidir...

Çeştepe Deniz Feneri Kulesi

Kdz.Ereğli'de "Çeştepe Deniz Feneri Kulesi" adıyla anılan bu askeri amaçlı kullanım kentin simgesi olan anıtsal bir yapı olup; Herakleia Pontike tiranlığı döneminde (MÖ: VI - MÖ: VII.Yüzyıl) darp edilen sikkelerde yapıya ait görüntülerin yer alması (yapının kentle özdeşleşmesi) bu saptamayı belirleyen en temel kanıttır.

Seyir halindeki teknelere yol gösteren bir deniz fenerine ait kule (fener kulesi) olan bu mimari değer, işlevi nedeniyle bulunduğu yerin adının "Keşif Tepesi" olarak adlandırılmasına da neden olmuştur.

Doğal limana ve kent merkezine egemen bir konumda bu yapı, insanoğlunun yüksek yapılara ilgi duymasının en eski örneklerinden biridir. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren, insan emeğiyle (emek yoğun) yapılan bu tür yapılar (kule mimarisi) yüksek yapı geleneğinin ilk mimarlık örnekleri arasındadır.

"325 cm x 325 cm" boyutunda kare biçiminde bir temel üzerinde yükselen Çeştepe Deniz Feneri Kulesi'nin günümüze kadar ulaşan yüksekliği, yaklaşık on metre kadardır. Alt kattaki "75 cm" eninde dar ve kemerli kapı (giriş kapısı) ile katlara geçişi sağlayan yirmi sekiz basamaklı merdiven ve merdiven kovası halen kullanılır durumdadır.

Kulenin temel katında "100 cm x 40 cm" boyutunda yerel kesme taşlar ile iri moloz taşlar, diğer katlarda kesme taş ve tuğlalar kullanılmış olup; kullanılan irili ufaklı bu yapı malzemeleri, kalın harç katmanlarıyla birleştirilerek üzeri sıva ile kaplanmıştır.

Yapıdaki malzemelerinin çeşitliliği ile uygulanan teknik, kulenin tarihsel süreç içerisinde Helenistlik, Roma, Bizans ve Cenova (Ceneviz), Osmanlı gibi farklı dönemlerde kullanıldığının ve geçmiş yıllarda zaman zaman onarıldığının kanıtı olmasına karşın; günümüzde restore edilmesi konusunda 2012 yılında ÇEKÜL Vakfı, Tarihi Kentler Birliği (TKB) ve Kdz.Ereğli Belediyesi ile birlikte başlatılan çalışmaların⁽¹¹⁾ devamı gelmemiştir...

Çeştepe Harman Yeri

Ekin tanelerini saptan ayırma işi "harman" adı verilen sıkıştırılmış sert toprak alanda yapılır ve bu iş, halk dilinde "harman dövmek" eylemiyle açıklanır.

Harman yerinde rüzgarın etkisiyle savrularak, samanından ayrılmış tahıl yığını "çeş" sözcüğüyle tanımlanır ve Anadolu'nun pek çok yerinde (Ankara, Aydın, Bartın, Burdur illerinde) bu adla (çeş) anılan yerleşim birimleri vardır.

Kdz.Ereğli'nin kuzeydoğusunda Kırmacı⁽¹²⁾ Mahallesi'nde yer alan Çeştepe adlı doğal yükselti kuzeyden (yıldız), kuzeydoğudan (poyraz), kuzeybatıdan (karayel) esen rüzgarlara açık olduğu için, yörede yaşayanlar, bu tepeyi "harman yeri" olarak kullanmışlar ve adına da "Çeştepe (Çeştepesi) diyerek, tarımsal uğraşlarına bir de mani düzmüşlerdir.

"Harman yeri çeş yeri / Geri durma, gel beri (Aman durma gel beri) / Bırakıp gidenlerin (Göçüp gidenlerin) / Doldurulmuyor yeri. Mani - Anonim, Aktaran: Ressam Osman Zeki Oral - Seyfi Onat, 2011 "

Sonuç

Yaklaşık iki yüz metrelik yüksekliğiyle gözümüzün önünde olan bu doğal yükseltiye sadece bakmayalım, görmeye çalışalım...

Çünkü, oluşumuyla "doğal", süreç içerisinde mekan ve konu olduğu olaylarla "tarihsel", sahiplerinin yaşam pratikleriyle "kültürel" özellikler taşıyan Çeştepe, bozulmamış doğası ve görkemli duruşu yanında, barındırdığı arkeolojik değerleriyle yöremizle özdeşleşmiş çok önemli bir örnektir.

DİPNOTLAR

⁽¹⁾ "Akheron/Acheron Deresi (Gavur Deresi), Akheron Koyağı, Akheron Mağaraları (Herakles Mağaraları, Cehennemağzı Mağaraları) Gülüç Irmağı / Kızlar Deresi (Lycus F.), Kızılcıksu Deresi (Sycus F.), Kemer / Limanbaşı Deresi (Soonautes F.), Baba Burnu (Acherusian Pr.) " yöreyle ilgili belgelerde geçen kaynak değerlerdir.

(2) İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü'nde Şube Müdürü olarak çalışan Kürşat Coşgun tarafından hazırlanan "Zonguldak Kültür Envanteri, Zonguldak İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Ankara, Aralık. 2010, s:224" adlı yayın, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Türkiye Bilimler Akademisi birlikteliğince (Türkiye Kültür Sektörü / TÜBA -TÜKSEK) belirlenen "kültür envanteri" özelliklerini içermediği gibi eksik ve yanlış bilgiler yanında fotoğraf ve imar durumu gibi tamamlayacı belgeler açısından oldukça yetrsiz bir yayındır→Bknz: Dipnot -10

⁽³⁾ 2011 yılında Kdz.Ereğli Belediyesi adına kaleme aldığım "Göztepe Çevre Düzenlemesi ve Göztepe Bakı Terası Projesi" ÇEKÜL Vakfı ve Tarihi Kentler Birliği'nce kabul edilmesiyle yapılan arkeolojik sondaj sonucu alandaki "arkeolojik sit" kararı Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 13.12.1988/600 Tarih/Sayılı kararıyla kaldırıldı.

⁽⁴⁾ Aksenios (Pontus Axenios) : Konuksevmez Deniz. Karadeniz'in antikçağa (antikite) ait mitolojik kökenli kaynaklardaki adı.

⁽⁵⁾ Ktistes (Ktisties) : Mitolojide kentleri kuran kişi. Antik kentlerin kurucu atası.

⁽⁶⁾ Tümülüs: Mezar (Gömüt) ya da mezarlardan oluşmuş; içinde oda biçiminde bölmeler (odacıklar) olan, üzeri toprak, taş ve kayalarla örtülü kütle biçiminde yapay tepe, tepecik. Tümülüslerde hazine (define/gömü) bulunmaz, ölünün günlük eşyaları vardır.

⁽⁷⁾ Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğli'sinin) Tarihi Gelişimi ve Eski Eserleri, Yrd.Doç.Dr.Tayfun Akkaya - İstanbul,1994, s.6

⁽⁸⁾ "Altın Post ve Argonotlar (Argo Gemicileri)": "Altın Post" bir söylence olup; Boetya (Boitoia / Boeotia) kralı Athamas'ın kurban edilmek üzere olan çocuklarını sırtına alıp kaçıran koçun postudur ve Kolkhis (Gürcüstan kıyıları) ülkesindedir. "Altın Post"u bulup getirmekle görevlendirilen İason, bu görevi yerine getirmek için önce tekne ustası Argos'a elli/elli beş kürekli bir gemi yaptırır; gemiye, ustanın adından esinlenerek "argo(hızlı)" adını verir. Sonra Hellas'ın (eski Yunanistan) ünlü kişilerinin de yer aldığı toplam elli/elli beş kişilik tayfa ile birlikte "Altın Post"u getirmek üzere denize açılır. Bu serüvenin kahramanları olan "Argonotlar'ın (Argonaut'lar, Argo Gemicileri) Herakleia Pontike adıyla bilinen Kdz.Ereğli'ye uğrayıp; kutsal Cehennemağzı Mağaraları'nı ziyaret etmesi, kentin adının duyulmasına ve ünlenmesine / ününün yayılmasına neden olmuştur.

⁽⁹⁾ Rodoslu Apollonios: MÖ:III.Yüzyıl'da yaşadığı kabul edilen Argonautika (Argonotların Destanı) adlı yapıtıyla ünlenen ve yaşadığı Rodos Adası ile anılan ozan.

⁽¹⁰⁾ Adı: Çeştepe Fener Kulesi,Yeri: Çeştepe Köyü, Kadastrol Bilgiler: Pafta: - - , Ada: - - , Parsel: - - , Adres: - -, Dönemi: Helenistik, Genel Tanımı: Antik dönemde yapılmış bir fener kulesi ve altında bir tümülüsten oluşmaktadır. Kule,3,25 x 3,25 m boyutlu bir temel üzerine yükselmektedir. Mevcut yüksekliği 10 m olan kule kesme taş ve tuğladan inşa edilmiştir. Kulenin altında 1980'li yıllarda açılmış Roma Dönemi'ne ait bir tümülüs bulunmaktadır. Mezar odası ve kesme taş blokları sağlam ve ayaktadır. Sit Potansiyeli: - -, Önerilen Koruma: - -, Yayın Dizini: - -, Koruma Derecesi: - -, Hazırlayanlar: - -, Kurul Kararı: Ankara K.T.V.K.K. 02.05.2000 / 6836 Sayılı Kararları, Revizyon: - -,

- Zonguldak Kültür Envanteri, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Ankara, Aralık.2010, s:68

⁽¹¹⁾ Kdz.Ereğli'de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe; Çeştepe ve Çeştepe'deki Anıtsal Değerler, Raif Tokel, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi, Kdz.Ereğli Belediyesi Başkanlık Danışmanı, Kdz.Ereğli.2012

⁽¹²⁾ Kırmacı (değirmenci): Kırılmış tahıl üreten satıcı; değirmen işleten kişi, değirmenci.

Çeş: Harman yerinde yelin etkisiyle savrularak samanından ayrılmış tahıl yığını olup; samanından ayrılan tahıl taneleri değirmende "kırmacı" tarafından öğütülerek un elde edilir.

Harman: Biçildikten sonra tahıl demetlerinin üzerinden düven geçirilerek tanelerin başaklarından ayrılması işi ve bu işin yapıldığı yer. Tepe

Harman Yeri: Üzerinde harman dövülen, sıkıştırılmış sert toprak alan.

Harman Dövmek: Ekin tanelerini sapından-samanından ayırma işini yapmak.

----------------------------------------------------------------------------------------------

Raif TOKEL ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi

Telefon: 0 533 749 81 49, e-ileti: [email protected]