GİRİŞ
Yaşamı sürdürmek ereğiyle girişilen savaşımda kullanılmak üzere yaratılarak yapılan araç, gereç ve donanımlar ile bunlara ait yapılar, genelinde üretim kültürüne özelinde endüstri kültürüne doğrudan ya da dolayısıyla obje ve konu olmuş değerlerdir.
Tarihsel süreç içerisinde kullanılan güç (enerji) kaynaklarına göre farklı örneklerden oluşan bu değerler, dönemlerinin önemli objeleri olmasına karşın zamana ve teknolojiye yenik düşerek üretim ve hizmet dışı kalmışlardır.
Geçmişte üretim yapılan işlik (atölye), imalathane, enerji santralı, fabrika türü tesisler üretim ve hizmet dışı kalmaları sonucu "ucube, hayalet" sözcükleriyle adlandırılırken; ikametgah olarak kullanılan lojman, hizmetevi gibi yapılarla sosyal donatılardan oluşan siteler; konukevi (misafirhane), lokal, sinema salonu adlı tek yapı ölçeğindeki toplumsal ve kültürel amaçlı kullanımlar terk edilmişliğin yazgısıyla baş başa kalmış; işlevlerini yitiren taşınabilir nitelikteki araç, gereç ve donanımlar için "hurdalık" adı verilen açık alanlar oluşturulmuştur...
2'nci Paylaşım Savaşı'nın Avrupa'da yarattığı yıkımın temizlenmesi sürecinde başlayan tartışmalarda, işlev eskimesi nedeniyle üretim ve hizmet dışında kalan endüstriyel amaçlı kullanımların da, saptanıp tanımlanması sonucu, 1950'li yıllarda "endüstri arkeolojisi", 2000'li yıllarda da "endüstri mirası" gibi kavramlar "UNESCO", "ICOMOS", "TICCIH", "ERIH" adlı uluslararası kuruluşların (1) gündemine girerek;
- Söz konusu değerlerin yapımı ve geçirdiği teknolojik evrim tarihin (mimarlık tarihi, teknoloji tarihi), arkeolojinin (endüstriyel arkeoloji); kullanımlarının yarattığı sosyoekonomik (istihdam, katma değer), sosyopolitik/sosyal siyaset (emek tarihi, sendikalizm), sosyokültürel (üretim kültürü ve kültürel değer, koruma kültürü ve kültür mirası) olaylar da, sosyolojinin konusu olmuştur.
[*] [*] [*] [*]
KÜLTÜREL MİRAS (EKİNSEL KALIT) VE ENDÜSTRİ MİRASI (ENDÜSTRİYEL KALIT)
"Endüstri Mirası'nın Korunması Komitesi (TICCIH)" tarafından Temmuz 2003 tarihinde ICOMOS'a sunulan Sanayi Mirası İçin Ninja Tagıl Tüzüğü'nün "Gerekçesi"nde "evrensel miras olarak kabul edilir" sözleriyle "insanlığın ortak kalıtı(2)" olarak belirtilen ve kültürel mirasın bir parçası olan endüstriyel amaçlı kullanımlar şunlardır:
"Sanayi mirası, sanayi kültürünün tarihsel, teknolojik, sosyal, mimari veya bilimsel değere sahip kalıntılarından oluşur. Bu kalıntılar, şunları içerir: Binalar, makineler, atölyeler, imalathaneler ve fabrikalar, madenler ile işleme ve arıtma sahaları; ambarlar ve depolar, enerji üretilen, iletilen ve kullanılan yerler; ulaştırma ve tüm altyapısı ayrıca sanayi ile ilgili barınma, ibadet etme veya öğretim gibi sosyal faaliyetler için kullanılan yerler. Sanayi Mirası İçin Ninja Tagıl Tüzüğü: 1-Sanayi Mirasının Tanımı, Temmuz 2003"
Kültür değeri olarak saptanıp "Endüstriyel Kültür Mirası Envanteri" formatında kayıt altına alınarak belgelenmesi gereken bu değerlerin yaradılış/yapılış ve kullanım süreçlerine ait her türlü birikimin günümüz insanıyla tanıştırılması ve kültür mirası olarak geleceğe aktarılarıp "koruma-kullanma dengesi" ilkeleri çerçevesinde işlevlendirilmesi;
Var olan mevzuata göre kamu kurumu olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı (geçmişte Kültür Bakanlığı) ile yerel yönetim kuruluşlarının (Belediyeler, İl Özel İdareleri) görevleri arasında olduğu gibi yörenin ekonomisinde adı geçen diğer sektör kuruluşları(3) için bir "kurumsal sosyal sorumluluk" projesidir.
Koruma kültürü ile ilgili literatürde kuramsal olarak "endüstriyel sit alanı(4)" adıyla tanımlanan bir terim olmadığından; söz konusu değerler niteliklerine göre "sit alanı" ve "taşınmaz kültür varlığı" adları altında tescil edilmişlerdir.
[*] [*] [*] [*]
YÖREMİZDE KAYITLARA GEÇMİŞ ENDÜSTRİYEL DEĞERLER
Resmi kimlik taşıyan; ama, sadece koruma kurulu kararlarından oluşan "Zonguldak Kültür Envanteri(!)" adlı yayının "Zonguldak İli Tarihçesi" adlı başlığındaki yazıda(5) "Şehrin oluşumu, bu havalideki kömür madenlerinin işletilmesiyle başlamıştır." gibi bir tümce bulunmasına karşın;
Yörenin kültür mirasını oluşturan değerler "arkeolojik yerleşimler", "tabiat varlıkları", "kentsel sit alanı", "sivil yapılar", "dini yapılar" adlı bölümlerde belirtilirken, yöreyle özdeşleşen madencilik üretim kültürüyle ilgili endüstriyel değerleri içeren bir altbaşlık açılmaması, konuya yaklaşımın kültürel düzeyi ve ciddiyetiyle orantılıdır...
Adı geçen yayında "kale, sur, gözetleme kulesi, su kemerleri ve su kemerlerine ait havalandırma bacaları, çeşme, köprü, mendirek ve antik liman, sarnıç, taban mozaiği, toprak pişirme fırını, seramik atölyesi" gibi adlarla yer alan değerler (endüstriyel amaçlı kullanımlar) Helenistik, Erken Roma, Geç Roma, Bizans dönemlerine ait olup; bunların yirmi beşi arkeolojik sit (dokuzu birinci derece sit alanı on altısı birinci ve üçünce derece sit alanı) adıyla "arkeolojik yerleşimler" bölümünde belirtilmiş; ama, bu değerlerin gün yüzüne çıkarılması konusunda organize bir çalışma yapılmamıştır.
"Köprü, çeşme, deniz feneri kulesi, kok kömürü fabrikası bacası, kömür yıkama (lavuar) ve yükleme tesisi (şarjömen), DDY'ye ait depo-ambar, tren istasyonu (gar) ve Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) ile Devlet Demir Yolları (DDY) Genel Müdürlüğü mülkiyetinde bulunan yönetim birimleri yapıları, hizmetevi, konukevi, lojman türü tek yapı ölçeğindeki Cumhuriyet Dönemi'ne ait toplam on sekiz adet taşınmaz da "sivil yapılar" bölümünde belirtilmiş; ama, işlev kazandırılıp korunarak gelecek kuşaklara aktarılması konusunda girişimlerde bulunulmamıştır.
"Havza-i Fahmiyye" adıyla başlayıp süreç içerisinde "Ereğli Taşkömürü Havzası", "Zonguldak Taşkömürü Havzası" ve "Türkiye Taşkömürü Havzası" adlarıyla anılan bölgesel coğrafyanın belleğini oluşturan taşınmazların (taşınmaz kültür varlıkları) bir bölümü yıkılmış bir bölümü metruk durumda; taşınır nitelikteki kültürel değerler de ya hurda kağıt olarak SEKA'ya verilmiş ya da bir biçimde (!) el değiştirmiştir...
[*] [*] [*] [*]
BİRBİRİNİ TÜMLEYEN ÜÇ ÖNERİ
Taşınmaz kültür varlığı türü değerler yıkılmadan, taşınır nitelikteki yazılı ve görsel dokümanlar bir biçimde(!) ortadan kaybolmadan ve kaynak kişiler (canlı kaynaklar) aramızdan ayrılmadan doğru bilgi ve sağlam belgelere dayalı bir "kültür envanteri" hazırlayıp; kültür amaçlı "yol haritası" belirleyerek;
TTK Genel Müdürlüğü'ne ait "TTK Konak" adlı kültür varlığı olarak tescil edilmiş taşınmazın(6) "Zonguldak Valiliği Kent Müzesi Projesi" kapsamında kamulaştırılması, yıllardır düşlediğim projenin ilk adımı olacaktır.
([*]) Raif Tokel, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi, Telefon. 0 533 749 81 49, e-ileti: [email protected]
DİP NOTLAR:
(1) "UNECO: Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü"; "ICOMOS: Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi"; "TICCIH: Endüstri Mirasının Korunması Komitesi"; "ERIH: Avrupa Endüstri, Mirası Güzergahı"
(2) UNESCO'nun Dünya Miras (World Heritage) listesindeki dokuz yüz on bir yerleşim yeri (sit) ve taşınmaz kültür varlığının (anıt) otuz yedisi endüstri mirası niteliği taşıyan değerlerdir. Bknz → http://www.international.icomos.org/world_heritage
(3) Özel sektör kuruluşları sponsorluk ile kurumsal imaj ya da markalarının tanıtımını yaparken; üretip pazarladığı ürünlere veya üretim alanıyla doğrudan ya da dolayısıyla uyan kültür amaçlı projelere destek vererek hedef kitlelerine sıradan savsözlerle (slogan) değil, bu tür farklı bir iletiyle ulaşabilirler. Bknz: 25225 Sayılı Kültür Yatırımlarını ve Girişimlerini Teşvik Yasası
(4) "....ülkemizde bir ilk olma (terk edilen maden ocağının müze amaçlı kullanımı) yanında gündeme pek gelmeyen ve giderek unutulmaya yüz tutan endüstriyel arkeolojinin (endüstriyel amaçlı SİT alanları ve endüstriyel değeri olan taşınır-taşınmaz kültür varlıkları...) tartışmasına da yol açacağı düşüncesindeyim. Önsöz, Yaşayan Madencilik Müzesi Projesi, Raif TOKEL, Zonguldak İl Turizm Müdürü, Zonguldak.1998"
-Zonguldak İl Turizm Müdürü olarak bizzat kaleme alıp; ilgili makamlar yanında Zonguldak İl Genel Meclisi'ne sunduğum "Yaşayan Madencilik Müzesi Projesi.1998" adlı çalışma, Zonguldak İl Genel Meclisi'nin 07.11.2001 tarihinde yapılan 2001 yılı Kasım 2'nci birleşim toplantısında oy birliğiyle kabul edilerek, "600 bin" ödenekle 2002 Yılı Yatırım Programı'na alındı; ama, proje uygulanmadı...
(5) Zonguldak Kültür Envanteri, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Ankara.2010, s:16
(6) Yıkık Bir Konaktan Kent Müzesine -Ereğli Belediyesi Kent Müzesi Projesi, Raif Tokel, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi. Ereğli/2013.
