Baştarla Kömür Üretim Ocağı’ndan Baştarla Eğitim ve Gezi Ocağı’na…

BAŞTARLA KÖMÜR ÜRETİM OCAĞI'NDAN BAŞTARLA EĞİTİM VE GEZİ OCAĞI'NA

Raif TOKEL, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi ^([*])

Osmanlı Devleti kaynaklarında "Havza-i Fahmiyye⁽¹⁾", literatürde "Türkiye Taşkömürü Havzası" olarak geçen Zonguldak Taşkömürü Havzası'nın tarihsel anlamda en eski üretim ocakları birer birer metruk duruma düşerken; yaklaşık yüz yirmi yedi yıllık bir geçmişi olan Baştarla Kömür Üretim Ocağı, Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) Genel Müdürlüğü'nün desteğiyle hizmet vermektedir.

Bu bir asırlık süre içerisinde "kömür çıkarılan yeraltı işletmesi (kömür üretim ocağı) ve "yeraltı maden ocağında çalışacak maden işçisi adaylarının eğitildiği eğitim ocağı (işbaşı eğitim yeri, eğitim alanı)" olarak kullanıldığı için "Zonguldak Maden Müzesi", bu yeraltı kömür ocağının yanındaki alana yapılmıştır.

Tarihsel süreç içerisinde "Baştarla Kömür Üretim Ocağı", "Ereğli Kömürleri İşletmesi (EKİ) Müeessesi Baştarla Kömür Ocağı", "Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) Baştarla Eğitim Ocağı" adlarıyla bilinen ve anılan bu endüstriyel amaçlı kullanımın "taşınmaz kültür varlığı" ya da "sit alanı" olarak tescil edilerek bir kimlik ve bir statü kazanması genelinde ülkemiz yeraltı madenciliği tarihinde, özelinde yüz seksen sekiz yıllık bir geçmişi olan Zonguldak Taşkömürü Havzası'nda bir ilk olacaktır.

Adı geçen endüstriyel amaçlı kullanımı, "bir yapının taşınmaz kültür varlığı olarak değerlendirilmesiyle ilgili ölçütlere" göre incelediğimizde tesise ait bilgiler şunlardır:

- 1890'lı yıllarda Yunan uyruklu Rombaki⁽²⁾ adlı bir girişimci tarafından işletmeye açılan bu üretim ocağı, Rombaki'nin ölümünden sonra 1936 yılına kadar sırasıyla "Kilimli Kömür Madenleri Türk Anonim Şirketi⁽³⁾, madenci Mehmet Arif⁽⁴⁾, Mahdut Mesuliyetli Ereğli Kömür İşletmeleri (EKİ) Müessesesi⁽⁵⁾" adlı girişimciler tarafından işletilmiş; 1937'de yapılan teknik inceleme sonucu, üretim ocağındaki kömür damarlarının ekonomik anlamda fizibil olmadığı gerekçesiyle kapatılmıştır⁽⁶⁾.

- 1937 yılında üretimi durdurulan Baştarla kömür ocağı, II.Paylaşım Savaşı yıllarında (1939-1945) uçaklarla gelebilecek saldırılara karşı sığınak olarak kullanılmıştır.

- 1945-1965 yıllarında terk edilmiş, metruk durumda kalmış bir maden ocağı özelliği taşıyan bu yeraltı işletmesi, EKİ Müessesesi Müdürlüğü'nce, 1965 yılında hizmet içi uygulamalı kurs yeri olarak değerlendirmiştir.

- 1997'de yılında Avrupa Birliği'nin mesleki eğitime katkı fonundan sağlanan hibe türü parasal (3,4 milyon liralık Euro) destekle onarılıp; rehabilite edildikten sonra, yeraltı işletmelerinde çalıştırılacak maden işçilerinin işyerine uyum ve yeraltı maden işçiliğini öğrenme amaçlı eğitimi ile çalışan maden işçilerinin yetkinleşmesini amaçlayan hizmet içi eğitimlerde kullanılmak üzere TTK Baştarla Eğitim Ocağı⁽⁷⁾ adıyla hizmet vermeye başlamıştır.

- Baştarla kömür üretim ocağı, Zonguldak Taşkömürü Havzası'nın geçirdiği tarihsel evrenin "Bahriye İdaresi Devri (1865-1908)", "Meşrutiyet Hükümetleri Devri (1908-1920)", "Ulusal Hükümet Ve Cumhuriyet Hükümetleri Devri (1920 ve günümüz)" adlı dönemlerinin⁽⁸⁾ tanığı olduğu gibi; bu süreçle ilgili resmi belgelerde "üretim yapılan kömür ocağı" ve "işbaşı eğitiminin yapıldığı uygulamalı bir eğitim ocağı" adlarıyla yer almıştır.

- Madenciler tarafından bilinen bir adres olan bu tesis (Baştarla Kömür Üretim Ocağı, Baştarla Eğitim Ocağı) bireylerin anılarında yer aldığından, yörenin toplumsal belleğinde yeri ve anısı olan yeraltı kömür üretim ocağıdır.

- Bir yeraltı maden üretim ocağının tüm niteliklerini günümüze değin bozulmadan ve değiştirilmeden sürdürmesi teknik anlamda olanaksızdır. Baştarla kömür ocağında da, süreç içerisinde onarımlar yapıldığı gibi teknolojinin gereği eklemeler monte edilmesine karşın, ocağın girişi (ocak ağzı), ocak içi yollar (galeri) ve güvenlikle ilgili tahkimat uygulamaları (iş güvenliği uygulamaları) aslına uygun bir biçimde onarılarak korunmuştur.

Geçmişte yaklaşık kırk yedi yıl (1890'lı yıllar-1937) kömür üretim ocağı, II.Paylaşım Savaşı yıllarında (1939-1945) altı yıl sığınak ve elli üç yıl (1965-2018) işbaşında uygulamalı eğitim veren eğitim birimi olarak kullanılması yani iş koluyla ilgili eğitsel amaçlı gereksinimleri karşılaması ve sınırdaşı konumundaki Zonguldak Maden Müzesi'nin bir seksiyonu gibi hizmet sunması tesisin, işlevsel değerinin kanıtıdır.

Bir maden müzesinin yanına gezi amaçlı galerinin yapılması, maden müzesinin önemini, değerini, prestijini ve imajını arttıran bir uygulama olup; böyle bir yeraltı tesisinin yapılması/yeniden yapılması ayrı bir maliyeti gerektirir.

Baştarla'daki bu yeraltı kömür ocağı, giriş ağzının bulunduğu yerin (+27 metre) kotundan sekiz yüz metre uzunluğunda bir galeriyi içermesi ve bir yeraltı kömür ocağında bulunması gereken donanım ve araçlara sahip olması, tesisin ekonomik değeriyle ilgili temel parametrelerdir.

Ayrıca madencilikle ilgili endüstriyel kökenli bir kültür mirası olan Baştarla kömür ocağı sadece ilimizin değil ülkemizin de ilk ve tek maden müzesi olan Zonguldak Maden Müzesi ile yan yana konumda olup, müzeye gelenlerin gezebilecekleri bir mekandır.

1890'lı yıllardan günümüze dek "kömür üretim ocağı", "sığınak", "eğitim ocağı" olarak; İl Turizm Müdürü görev yaptığım dönemde hazırladığım "Yapmadan Dönme" formatına göre Zonguldak'a turizm amaçlı gelenlere; 2016 yılında açılan Zonguldak Maden Müzesi'ni ziyaret edenlere turizm/kültür turizmi anlamında hizmet vermektedir.

Sonuç

"Baştarla Kömür Üretim Ocağı →TTK Baştarla Eğitim Ocağı" adıyla bilinen bu endüstriyel amaçlı kullanımın, Temmuz 2003'de TICCIH tarafından hazırlanan "Sanayi Mirası için "NİJNİ TAGIL" Tüzüğü"nde "Sanayi mirası, sanayi kültürünün tarihsel, teknolojik, sosyal, mimari veya bilimsel değere sahip kalıntılarından oluşur. Bu kalıntılar, şunları içerir: Binalar ve makineler, atölyeler, imalathaneler ve fabrikalar, madenler ile işleme ve arıtma sahaları, ambarlar ve depolar, enerji üretilen, iletilen ve kullanılan yerler, ulaştırma ve tüm altyapısı, ayrıca sanayiyle ilgili barınma, ibadet etme veya öğretim gibi sosyal faaliyetler için kullanılan yerler." sözleriyle belirtilen taşınmazlar kapsamında ele alınıp değerlendirilerek⁽⁹⁾, "taşınmaz kültür varlığı ya da sit alanı olarak tescili" bu yeraltı üretim ocağına "hukuksak bir kimlik" yanında "kültürel anlamda bir statü" kazandıracaktır.

DİPNOTLAR

⁽¹⁾ Osmanlı Devleti kayıtlarında havza-i fahmiyye (kömür havzası) adıyla geçen alanın sınırları, ilk kez 30.01.1911 tarihinde yayımlanan 298 Sayılı Tezkere-i Samiye (sadrazamın valilere gönderdiği buyrukları içeren resmi yazı) ile çizilmiştir. Devlet hazinesine ait arazilerin (miri topraklar) kamuya tahsisini içeren bu resmi buyruğa göre, Havza-i Fahmiyye toplam 13.350 kilometrekareden oluşmuştur.

⁽²⁾ Rombaki Ocağı, "Cumhuriyet'in On Yılında Zonguldak ve Maden Kömürü Havzası (s:56), Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası, Zonguldak.1933" adlı yıllıkta "Tüccardan Rombaki ve 63 numaralı Panopolos Ocakları müdür mesulü Doktor Dünyası"; 1965, 1969-1971

yıllarında EKİ Müesese Müdürü olarak görev yapan Bahri Savaşkan'ın "Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi (1829-1989), Zonguldak.1993" adlı kitabında (s:45) "Baştarla yöresindeki kömür ocaklarında üretim Rombaki adlı işletmeci tarafından yapıldığı; Rombaki'nin ölümünden sonra vereselerinden Dr.Dünyas'ın bu üretim ocaklarındaki paylarının yarısını Kilimli Madenleri Türk Anonim Şirketi'ne, diğer yarısını da Mehmet Arif adlı bir madenciye sattığını" ; Mehmet Seyda, "Yanartaş, İstanbul.1970" adlı yapıtında "63 Sayılı Rumbaki Ocağı'nın sahibi yerli bir Rum'dur. Bu ocak bir süre uzun mahkemelerden sonra Mehmet Arif Bey adlı birinin, ondan da İş Bankası'nın eline geçer. Adı 'Maden Kömürler İşleri TAŞ olur. (s:72)" açıklamalarıyla belirtilmiştir.

[*] Havza-i Fahmiyye Maden İdaresi Umumiyesi Heyet-i Fenniyesi yetkililerinden Tevfik Bey'in hazırladığı 1/2000 Ölçekli Havza Haritası'nda: Baştarla Kömür Ocağı →"Ruhsat No: 274, Ocak Yeri: Baştarla, Sahibi: Ahmet Ali" bilgisi vardır.

[*] Ahmet Ali Bey, Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası'nın "I.,II:,III.,IV.Dönem Yönetim Kurulu üyesidir. Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası, Zonguldak.1933, s:50-53

⁽³⁾ Bu şirket, 1929 yılında Türkiye İş Bankası tarafından kurulmuştur.

⁽⁴⁾ Mehmet Arif Bey: Kereste ve Maden Direği Tüccarı: Sicil No:195, I.Sınıf Tüccar. Cumhuriyet'in On Yılında Zonguldak ve Maden Kömürü Havzası (s:67), Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası, Zonguldak.1933

⁽⁵⁾ 11.06.1937/3241 Tarih/Sayılı yasa ile "Mahdut Mesuliyetli Ereğli Kömürleri İşletmesi Müessesesi (EKİ)" kurulmuş ve EKİ havzada maden ve kömür üretimi ile ilgili tek yetkili kamu kurumu olmuştur.

⁽⁶⁾ TTK İş Sağlığı, Güvenliği ve Eğitim Dairesi Başkanlığı Eğitim Şube Müdürü Harita Mühendisi Sayın Erol Şeref ve Eğitim Ocağı Baş Mühendisi Yüksek Maden Mühendisi Sayın Sefa Elibol'un sözlü açıklamaları.

⁽⁷⁾ Baştarla Eğitim Ocağı TTK İş Sağlığı, Güvenliği ve Eğitim Dairesi Başkanlığı Eğitim Şube Müdürlüğü Eğitim Ocağı Baş Mühendisliği'ne bağlı olup; iletişim bilgileri: Çınar Tepe Mahallesi, Bülent Ecevit Caddesi No:249 67040 - ZONGULDAK Telefon: 0 372 259 40 00 / 4902

⁽⁸⁾ Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi (1829-1989), Bahri SAVAŞKAN, TTK Eğitim Daire Başkanlığı, No:55, Zonguldak.1993,s:9

⁽⁹⁾ Bu düşünceden hareketle bizzat kaleme aldığım 11.04.2017 tarihli dilekçemle Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'na yaptığım başvuru, Kurul'un 05.11.2018/7509364-165-E.103828 Tarih/Sayılı yazılarıyla yanıtlanarak; konunun 15.12.2017/2424 Tarih/Sayılı yazıyla Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü'ne bildirildiği belirtildi.

---------------------------------------------------------------------------------------

^([*]) Raif TOKEL ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi, Telefon: 0 533 749 81 49, e-ileti: [email protected]