Tarihsel geçmişine bakıldığında herkes Zonguldakı kömürüyle, sanayisiyle, madenleriyle ve maden işcileriyle hatırlar. Ortasından geçen kömür yüklü kara trenler, şehrin adeta kimliği olmuştur. O yüzden kömür kokan şehir derler. Kömürün her yerde izlerini görmek, karasını, isini ve kokusunu hissetmek mümkündür. Herkes bu kokuyu kömür kokusu sanır aslında Zonguldak hüzün kokar. Şairler, yazarlar ve sanatçılar bu şehirden ilham almış, bu şehri şiirlerinde ve yazılarında kaleme almışlardır. Orhan Veliden Fazıl Hüsnü Dağlarca´ya, Ceyhun Atıf Kansu´dan Sennur Sezer´e, Melih Cevdet Anday´dan İlhan Berk´e, birçok ünlü yazar ve şairin Zonguldak´la ilgili birkaç yazısını veya şiirini bulmak mümkündür. Bu topraklardan da, Rüştü Onur, Kemal Uluser ve Muzaffer Tayip Uslu gibi değerli şairler yetiştirmiştir. Şüphesiz hepsi birbirinden değerli, bu insanların şehrimize ve Türk edebiyatına katkıları tartışılamaz, hapsi ayrı bir renk ve ayrı bir mozaiktir, ancak biri var ki Zonguldakı bir dizeye sığdırmış, bir dizede anlatabilmiştir. Beni bu güzel havalar mahvetti diyen, yine bir güzel havada Zonguldakı ziyeret eden şair Orhan Veli Kanık tır.
Şiiri öykü gibi yazan şair Orhan Veli, 36 yıllık kısa ömrünün 31.yılı olan 1945in bir sonbahar ayında, İstanbulda başlayan Zonguldakta biten yolculuğunu, Destan Gibi adlı kitabında Yol Türküleri isimli tek ve en uzun şiiriyle kaleme almıştır. Bu yolculukta son durak seçtiği Zonguldakta kısa süreli kalmasına rağmen iyi gözlemlemiş olması, ön hazırlıklı geldiği ve Zonguldaka önem verdiği düşüncesini yaratmıştır Zonguldaklı şair Muzaffer Tayyip Uslu´nun ölümünden sonra, 18 Temmuz 1946 tarihli Ülkü dergisinde yazdığı yazıda, Zonguldaklı şair arkadaşlarını unutmaz: "Son yıllarda Zonguldak üç büyük istidat yetiştirdi. Biri Rüştü Onur, biri Kemal Uluser, biri de Muzaffer Tayip Uslu. Ne biçim kader üçü de arka arkaya öldüler." demiştir
ORHAN VELİ VE ZONGULDAK
1945 yılında yapılan bu seyahat, şairin 1946 yılında çıkardığı, Destan Gibi adlı kitabında bulunan ve bir bölümü alıntılanan tek ve uzun şiiri Yol Türküleridir İstanbuldan başlayıp Zonguldak´ta biten bir yolculuğun hikâyesidir. Bu yolculukta ismi geçen yerleşim yerleri; Hereke, İzmit, Arifiye, Adapazarı, Hendek, Düzce, Bolu, Gerede, Adilhan Köyü, Eyüp, Ibrıcık Köyü, Zonguldak, Balkaya, Kapuz, EKİdir Orhan Veli´nin öykü gibi yazdığı şiirleri adeta o günleri yaşatmaktadır. Şiirde anlatılan yolculuğun gerçek hayatta bir karşılığı vardır: Orhan Veli 1945 yılının sonbaharında İstanbuldan Zonguldaka doğru çıktığı gezideki izlenimlerini anlatır. Ayrıca bu yolculuk izlenimlerinin bir kısmını Ulusta yazdığı Yolcu Notları I ve IIde de gezi notları olarak anlatmıştır.
Yol Türkülerinde sararmış yapraklardan mevsimin sonbahar olduğu anlaşılır. İlk durak İzmitte olayların yaşandığı mekân, bir sokaktır. Sokak, yapraklar içinde olarak tasvir edilir. Ardından İzmitin köprüsünden bahsedilir. Bu köprü, betondan yapılmıştır. Yolcu, İzmitin şarkılarını söyleyerek sokaklarda dolaşır. Söylediği türkü buram buram ayrılık, hasret, üzüntü ve gariplik kokar. Bir sonraki durak Arifiyedir. Arifiye Köy Enstitüsüne gider. Burada biraz mola verip, Müdür Süleyman Edip Beye uğrar. Sıra Adapazarındadır. Çarkın başında biraz durur ve bir şeyler içer. Ardından Hendekle ilgili bir türkü tutturur. Düzceye de oranın meşhur türkülerinden biri eşliğinde varır. Yeşil Yurt otelindedir. Otelin önü çarşıdır. Dışarıyı seyreder. Salep satıcılarını görür. Otelde gece, sıkıntılı geçer. Hâlâ içinde bir hüzün, bir gariplik vardır. Birisine karşı özlem duyar. Uzakta olan bir sevgiliden mi yoksa İstanbuldan mı bahsettiği anlaşılmaz. Bahsettiği neyse/kimse onu unutamaz ve içinde bulunduğu duruma alışamaz. Erkenden uyanmıştır. Daha güneş bile doğmamıştır. Pencereden dışarı bakar. İstanbulu hayal eder. Özlediği, büyük ihtimalle hâlâ uyumaktadır. Galata Köprüsünü, denizi, limanı, kayıkları, işçileri düşünür. Köroğlunu ve onun Bolu Beyine başkaldırış türküsünü söyleyerek Boluya varır. Boluya vardığında oradaki dağlardan bahseder. Dağlarla bir insanmış gibi konuşur. Dağların yüksekliğinden ve rüzgârının sertliğinden bahseder. Dağlara bakar. Köroğlunu düşünür. Tekrar yola koyulur. Gözlemlerini aktarır. Belediye meydanına kurulmuş olan radyodan haber özetlerini dinleyip benzin alırlar. Reşadiye Gölüne gelirler. Buradan çok etkilenir. Yine akşam olur. Efkâr basar. Adilhan Köyünü hatırlar. (Orhan Veli, askerliğini orada yapmıştır). Yine böyle bir akşamda, orada İstanbulu düşünmüştür. Yine yalnızlığı, garipliği aklına gelir. Bu kez kendini avutur. Askerlikte yaşadığı sıkıntılar geride kalmıştır. İçindeki tüm sıkıntıları bastırır on bir umutla. Bir aşçı dükkânına girip karnını güzelce doyurmaya ve adından biraz içmeye karar verir. Bir yandan da İstanbul hasreti bastırır durur. Haliçi, vapurları, Eyüpü hayal eder. Tekrar yola koyulur. Bu kez Ibrıcık Köyündedir. Bir kahveye girer. Bu mekâna dair gözlemlerini aktarır. Kahve, gübre kokmaktadır. Kahvedekilerin makine bekleyen bir hastalarının olduğunu öğrenir. Herkesin derdi başka derken kendi derdi aklına gelir ve bir türkü daha tutturur. Geredeye varır. Günlerden pazardır. Kaldırımlarda gezen yosmaları görür. Bu yolculuğun ne zaman sona ereceğini düşünür. Sonunda Zonguldak yolundadır.
Son durak Zonguldaktır. Zonguldak yolu tasvir edilir. O yıllarda Zonguldakın tek karayolu bağlantısı olan Gaca köyü yolunda, dağların tepesinden birdenbire deniz görünür. Denizle gök adeta birleşmiştir. Uzaktan şimal rüzgârları eser. Hava güneşlidir. Karadeniz masmavi görünür. Yolcu bu şehri iyi bildiğini söyler. Bunu ispat edebilmek için Şehrin Baklaya ile Kapuz arasında kurulmuş olduğunu vurgular. EKİnin çiçekli bahçelerinden, rıhtıma vagonla kömür taşıyan soluk benizli insanlarından oluşan bir tasvire yer verir. Zonguldakın deresinin siyah aktığını söyler. Bu siyahlık kömür karasından gelir. Çarşı içinden kömür taşıyan vagonları seyrederek sahile geçer parkta oturur, havasını solur, koklar ve sonucu çok sevdiği limana ve denize bağlar. Son dizeler tam da Orhan Veliden beklenecek niteliktedir, son mekân, karadenize kıyı şehri olan Zoguldakın limanıdır. Açık sularda kömür sırasını bekleyen demirli ve limanda rıhtıma yanaşmış gemileri seyreder. her biri yeni bir ufka giden gemiler vardır.
Zonguldak yolundayız.
Dağların tepesinden,
Birdenbire denizi göreceğiz.
Denizi gökle bir göreceğiz,
Şimal rüzgârları gelecek uzaktan.
O yolcu, biz yolcu,
Şimal rüzgârlarıyla öpüşeceğiz.
Güneşli bir günde,
Masmavi göreceğiz Karadeniz´i.
Balkaya´dan Kapuz´a kadar,
Karış karış biliriz biz bu şehri;
E.K.İ.´nin çiçekli bahçeleri
Rıhtıma kömür taşıyan vagonlarıyla;
Paydos saatlerinde yollara dökülen
Soluk benizli insanlarıyla.
Siyah akar Zonguldağın deresi;
Yüzkarası değil, kömür karası;
Böyle kazanılır ekmek parası.
Gemiler vardı limanda gemiler
Herbiri yeni bir ufka gider.
ORHAN VELİ KANIKIN HAYATI
Orhan Veli Kanık, 13 Nisan 1914´te Beykoz´a bağlı Yalıköyü´nde bulunan İshak Ağa Yokuşu´ndaki Çayır Sokağı´nda 9 numaralı konakta dünyaya geldi. Babası İzmirli tüccar Fehmi Bey´in oğlu Mehmet Veli, annesi ise Beykozlu Hacı Ahmet Bey´in kızı Fatma Nigar Hanım´dır. Nüfus tezkeresi suretine göre asıl ismi Ahmet Orhan olan şairin babasının adı Veli olduğu için, sanatçı Soyadı Kanunu´ndan önce Orhan Veli olarak tanındı. Şair Melih Cevdet ve Oktay Rifat ile birlikte yenilikçi Garip akımının kurucusu olan Kanık, Türk şiirindeki eski yapıyı temelinden değiştirmeyi amaçlayarak sokaktaki adamın söyleyişini şiir diline taşıdı. Şair otuz altı yıllık kısa yaşamına şiirlerinin yanı sıra hikâye, deneme, makale ve çeviri alanında birçok eser sığdırdı. Geleneklerin dışına çıkan eserleri, önce şaşkınlık ve yadırgama, daha sonra eğlenme ve aşağılamayla karşılansa da hep ilgi uyandırdı. Bu ilgi ise kısa zamanda şaire duyulan anlayış, sevgi ve hayranlığın artmasına yol açtı.
Orhan Veli, bir haftalığına geldiği Ankara´da belediyenin kazdığı bir çukura düştü ve başından hafifçe yaralandı. İki gün sonra İstanbul´a döndü. 14 Kasım günü bir arkadaşının evinde öğle yemeği yerken fenalık geçiren şair hastaneye kaldırıldı. Beyinde damar çatlaması yüzünden başlayan rahatsızlığın sebebi doktor tarafından anlaşılamadı ve Kanık´a alkol zehirlenmesi teşhisiyle tedavi uygulandı, ancak beyin kanaması geçirdiği sonradan anlaşıldı. Aynı akşam sekizde komaya giren şair 14 Kasım 1950 gecesi 23.20´de komadan çıkamayarak Cerrahpaşa Hastanesi´nde hayata veda etti.
Şiir: Orhan Veli Kanık (1945 Zonguldak)
Yardımcı kaynaklar
Zonguldak Nostalji
Emel Aydın
Balıkesir Üniversitesi
zonguldaknostalji.com