Susuz kalan EKİ´nin çiçekli bahçeleri, öksüz kalan TTKnın çocukları

Yüksel Yıldırım

09.03.2016 - 15:44 Yayınlanma

5 Paylaşım

Ünlü şair Orhan Velinin gezisininde Zonguldak izlenimlerine de yer verdiği Yol Türküleri isimli tek ve uzun şiirinde E.K.İ.nin çiçekli bahçeleri mısrası anlatıyor anlatacağını

Yerin altında, Türkiyede tek dünyada sayılı taşkömürü cevherleri barındıran bir şehir ve onun etrafında yapılanan yerleşim ve sanayi. Tamamen kömüre bağımlı bırakılmış şehir, öyle bağımlı bırakılmışki başka hiçbir kolda gelişmeye ve geçinmeye imkan verilmemiş, Şehre nesiller boyu tek ekmek kapısı olmuş bir sektör. Babadan oğula, dededen toruna süre gelmiş bir gelenek. Madencilik Binlerce şehit vermiş, bedel ödemiş bir meslek. Zarar ediyor gerelçesiyle küçültülmüş, kaderine terkedilmiş bir halk, işsiz ve yetim kalan şehri terk etmek zorunda kalan onların çocukları

Ereğli Kömürleri İşletmesi, eski adı EKİ, yeni adı Türkiye Taşkömürü Kurumu, TTK, doğduğumuz, doyduğumuz şehrimizin göz bebeği. Zor değil bir bahçıvan tutulup bahçesindeki çiçeklerin sulanması yeterli yeşermesi için. Zarar ediyor diye kaderine terkedilmiş, oysa bilimsel gerçekler öyle demiyor.

Son durum analizi, tarihçesi ve tarihi boyunca görev yapmış yönetici kadrosu belki hafızalarımızı yerine getirir de içinde bulunduğumuz gidişatı Ülkemiz ve şehrimiz yararına tekrar döndürür.

BÜYÜK YANILGI: KURUMUN KAR VE ZARAR ÜZERİNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ

İşletmelerin performans göstergelerinden en önemlilerini, başta verimlilik olmak üzere; kar, karlılık, kalite, randıman (girdilerden yararlanma oranı) ve etkenlik olarak sıralayabiliriz. Bu göstergeler, bunlarla ilgili hesaplar ve bulunan değerler işletmenin kayıtlarında yer alır. İşletme ile ilgili yorumlar ve değerlendirmeler de bu kayıtlarda yer alan performans bilgileri üzerinden yapılır.

Katma Değer kavramı, işletmelerin yarattıkları mal ve hizmetin o piyasadaki değerini ifade eder. İşletmenin belli bir dönemde ki işletme faaliyetleri hep dönemsel olarak ifade edilir - maliyetleri ile satış gelirler arasındaki fark, kar ya da zarar anlamına gelir. Gelirlerin fazla olması durumunda kar, tersi durumda ise zarar söz konusudur. Kayıtlarında yer alan, görünen maliyetler ve gelirler üzerinden bu hesaplar yapılır ve değerlendirmeler de buna göre olur.

Peki; bir işletmenin gider hanesinde yer alan maliyet ile gerçekleştirilen, yaratılan, fakat işletmenin kayıtlarında görülmeyen mal ve hizmet üretimleri varsa o zaman ne olacak ? Biraz daha açalım: kayıtlarında, işletmenin görünürdeki mal ve hizmet üretimi için harcandığı kabul edilen para ile başka mal ve hizmet üretimleri yapılıp topluma sunuluyorsa ve bu başka mal ve hizmetlerle oluşan katma değer işletmenin gelir hanesinde yer al(a)mıyorsa ne olacak ? Bilimsel akıl yapılması gerekeni açıklıyor: işletmenin kar ve zarar hesabına girmeden önce, o işletmenin reel olarak yarattığı katma değerin hesaplanıp ortaya konacak, gelir ve gider farkı yani kar ya da zarar bu rakamlar üzerinden yapılacak. Bu hesap yapılmadan bir işletmenin kar-zarar hesabı yapılamayacağını, ekonomi bilimi de, matematik de, mantık da söylüyor.

Türkiye Taşkömürü Kurumu, eski tüzel kişilikleriyle birlikte 150 yıllık bir işletme. Bu işletme 150 yıldır sadece kömür madenciliği yapmıyor. Bir ilin tüm faaliyetlerini gerçekleştiriyor. Son 15-20 senede bu faaliyet alanlarının birçoğundan çekilse de yine de madencilik dışında gerçekleştirdiği ve topluma sunduğu mal ve hizmet üretimleri söz konusu. Bu mal ve hizmet üretimleri için katlandığı maliyet, Kurumun kayıtlarında yer alırken, söz konusu bu maliyet ile toplum için yaratılan gelir kayıtlarında yer almıyor. Ekonomik hesaplama hatası da burada başlıyor. Bir işletme düşünün; 150 yıldır, bir ilin altyapısından eğitimine, enerjisinden sporuna, yol yapımından liman işletmeciliğine, ulaştırmasından gıdasına kadar her şeyini gerçekleştiriyor. Bütün bunlar için yaptığı harcamalar, kayıtlarında gider hanesinde var ancak bu harcamalar ile yaratılan mal ve hizmetin gelir değeri kayıtlarında yok.

Bu gelir hesaplanıp ortaya konmadan hiçbir işletmenin kar-zarar hesabı yapılamaz. Bu gelirin hesabını yapmak da kolay değildir. Bilimsel yöntem şudur: Kurum bu mal ve hizmet üretimlerini yapmasaydı, toplum bunları ne kadara maledecekti ?. Yani bunların piyasa değeri nedir ?. Bu piyasa değeri, teker teker hesaplanacak, Kurum dışına yapılan tüm makro ve mikro tüm faaliyetler belirlenerek, üretim değerleri hesaplanacak ve gelir hanesine yazılacaktır. Bu gelirin ne kadar olduğu önemli değildir; önemli olan, hesabı yapılmamış varlığıdır. Yani Kurumun görünür kayıtlarında yer alan harcamalar ile yaratılan REEL KATMA DEĞER ortaya konacaktır. Bu işlem yapılmadan kar-zarar hesaplamaları yapılamaz, yapılsa da ortaya çıkan rakamların gösterge niteliği olmaz. Dolayısıyla değerlendirilmesi söz konusu olamaz.

Görünürdeki faaliyetlerinin dışında başka mal ve hizmet üretimlerini gerçekleştiren ve bunların geliri kayıtlarında yer al(a)mayan işletmelerde, reel katma değer analizi yapılması gereken bir performans ölçümüdür. Bu analiz; görünen ve görünmeyen, dönemsel olarak binlerce hatta milyonlarca faaliyetin saptanmasının pratikte mümkün olamayacağından dolayı yapılamaz. Hele ki, yarattığı reel katma değer bağlamında toplumla iç içe geçmiş TTK için hiç yapılamaz. Kar ve zarar hesabının yapılması, gelir hanesi bilinemediğinden doğru değildir. Bulunan rakamlar, gerçek gelir ile maliyet farkını yansıtmamaktadır. Kayıtlardaki gelir, bu maliyet ile yaratılan reel gelirden her zaman küçük olacaktır. Dolayısıyla söylenecek son söz; TTKnın kayıtlarındaki maliyet ile, sadece görünen faaliyeti olan kömür üretimi geliri değil; hesaplanamayacak, büyüklüğü belirlenemeyecek gelir yaratılmaktadır. Kesin olarak bilinemeyen gelir söz konusu iken, kar ve zarardan söz etmek ve değerlendirmede bulunmak da; bilimsel yanlışın yarattığı büyük yanılgı içinde olmaktır.

EREĞLİ KÖMÜRLERİ İŞLETMESİNİN TARİHÇESİ

Cumhuriyetin ilanından sonra Ereğli Kömür Havzasının idaresi Millî Hükümete geçtiğinde henüz ülkemizin bağımsızlığı sağlanamamıştı. Buna rağmen kömür havzasıyla ilgili gerek çalışan işçinin durumu, gerekse kömür üretimini arttırmak amacıyla önemli çalışmalar yapılmıştır. Bölgede, 1926´da kurulan şirketlerle Türkiye İş Bankası faaliyete geçmiştir. Bunlar sırasıyla,

Maden Kömür İşleri Türk Anonim Şirketi(Türkiş),

Kozlu Kömür İşleri Türk Anonim Şirketi (Kömüriş),

Kilimli Maden Kömürleri Türk Anonim Şirketi,

Kireçlik Maden Kömürleri Türk Anonim Şirketi´dir.

İş Bankası´nın bu dört kuruluşu, havzada 15 yıl faaliyet göstermiştir. 1926´da İngiltere´de kömür işçilerinin grevi nedeniyle ortaya çıkan "Kömür Buhranı", şekli farklı da olsa, Türkiye´yi de etkilemiştir.

Avrupanın ihtiyacı olan kaliteli kömürün Türkiye´de bulunması üstelik de daha ucuz olması havza kömürlerine büyük rağbet göstermelerine sebep olmuştur. Bu aşırı talep üzerine fiyatlar yükseldiği gibi içeride de ayrıca bir sıkıntı baş göstermiştir. Bunun üzerine Devlet, havzada faaliyet gösteren kuruluşlann, işçi ücretlerini %20-25 oranında artınp onlan havzada sürekli çalışmaya yönlendirmek vs. gibi önlemlerle havzada üretimin artınlmasına ve kömür ihracına bir takım geçici kısıtlamalar koyarak söz konusu sıkıntının atlatılmasına çalışmıştır. 22.06.1935 tarih ve 2804 sayılı kanunla, "Maden Tetkik Arama Enstitüsü" ve yine aynı tarih ve 2805 sayılı kanunla da "Etibank kurulmuştur. Etibank, havzaya, Ereğli Şirketi´nin 01.05.1937 tarihli satın alınma sözleşmesiyle girmiştir İkinci Dünya Savaşı´nın genel etkilerinin Türkiye´de hissedilmeye başladığı bir dönemde, 03.05 1940 tarih ve 3867 sayılı Füzyon Kanunu´yla çeşitli kişi ve şirketlerin elinde bulunan madenlerin Hükümet İşletmelerine devri, havzanın tek bir elden idaresini sağlamıştır.

Dünya İktisat Buhranının 1931de sona ermesi ile başlayan yeni süreçte Hükûmet, Atatürkün direktifleri ile Zonguldak Kömür Havzası için radikal ve bilimsel projeler hazırladı. Sanayide devletçilik ilkesi ile Millî Sanayisini kurmak zorunda olan Türkiyenin öncelikle kömür enerjisine ihtiyacı vardı. Yeraltında kömür üretimi eski usullerle devam ediyordu. Modern Cumhuriyet Kömür işçiliğini profesyonelleştirmek zorunda idi. Ancak dönemin Hükûmetlerinin hazırlattığı raporlarda modern işçi siteleri kurmak için çok para gerekiyordu. Bu amaçla şehircilik uzmanı Mimar Seyfettin ARKANa, 1934-1936 tarihleri arasında, ilk modern yerleşim siteleri yaptırıldı.Aynı tarihlerde Profesör Graninggin de hazırladığı kömür havzası raporunda 11 bin işçilik bahçeli işçi evlerinin yapılması tavsiye edildi. Raporda, Çaycuma-Filyos arasındaki ovaya 11 bin adet yer altı kömür işçilerinin aile bireyleri ile birlikte kalmalarını sağlayacak bahçeli tek katlı evlerin yapılması öngörülüyordu. Granningg, raporunda alt kültürlü böyle bir işçi kitlesinin bir araya gelmesi hâlinde oluşabilecek tehlikeye işaret ettiğinden işçi iskânı uygulaması ertelendi. 03.04.1939da Zonguldak Halkevinde yapılan toplantıda Atatürkün direktifleri ile yapılması istenen füzyon (birleşme, kaynaşma) ile düşünülen üretimin olabilmesi için kömür üretecek amelenin yerleşik olması ve 11 bin profesyonel yer altı kömür işçisinin yeterli olacağı üzerinde durulmasına rağmen amelenin iskan konusunun zamana yayılmasını söylemesi üzerine proje gerçekleşemedi.

EKİ (EREĞLİ KÖMÜRLERİ İŞLETMESİ) KURULUYOR

1937 yılında 3146 ve 3241 sayılı kanunlarla havzadaki yabancılara ait en güçlü maden kömürü şirketi olan Fransız Şirketi satın alındı ve kömür havzası Etibanka devredildi. Peşinden de Etibankın kurduğu Ereğli Kömürleri İşletmesi (EKİ), millî bir işletme olarak havzada faaliyete geçti. 1940 yılında yürürlüğe giren 3867 sayılı kanunla dağınık çalışan kömür işletmeleri tamamen devletleştirildi ve EKİ idaresine verildi 1940 Yılında devletleştirilen kömür havzasındaki bütün ocaklar 3460 sayılı kanunla EKİ. adı altında KİT şekline dönüştürülmüş oldu. 1930larda yapılması öngörülen Amenajman Planı İkinci Dünya Savaşı nedeniyle de uygulamaya konulamamıştı. Bu defa sağlanan Amerikan Marshall Planı-Yardımı çerçevesinde 1948-1960 I. Amenajman Projesi adı verilen bu proje ile yer altı-yerüstü tesislerinin yenilenmesi, 2.7 milyon Ton/yıl SATILABİLİR kömür üretiminin 5.180.00 ton/yıl SATILABİLİR düzeyine (iki katına) çıkarılması hedeflendi. Yeni kuyular açılması, makine ve te techizat alımı için 1950de 103 milyon dolar olarak Marshall yardımı sağlandı. Bu çerçevede Elektro mekanizasyon işleri, 300 katı galerisinin inşası (Kozlu), Zonguldak ve Çatalağzı lavuarları, Kandilli-Armutçuk hava hattının yapımı, Liman yükleme tesisleri inşa edildi. Marshall yardımı çerçevesinde inşa edilen 4000 bahçeli ev kömür üretiminde çalışanlara verildi

1950de çok partili rejimin başlamasıyla; siyasi kazanç temin etmek maksadıyla işçi alınması ve işçilere üretimden doğan prim yerine, siyasi ideoloji veya mikro milliyetçilik kavramlarına dayalı adam kayırmacılığı havzada etkin olmaya başladı. Sendikal faktörler ve rejim değişikliğinin getirdiği olanaklarla işçiler genellikle tavsiyelerle işletmede değişik işlere alındılar. Aynı dönemde Zonguldak, para kazanılmak için gelinen ilimiz oldu. Bu gelişmede şüphesiz işçi kitlesinin örgütlü mücadelesinin büyük etkinliği oldu. İşveren ile 1963 yılında yapılan ilk toplu sözleşme 46 bin işçi adına gerçekleştirildi.

EKİ DEN (EREĞLİ KÖMÜRLERİ İŞLETMESİ) TTKYA (TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU) GEÇİŞ

Özellikle 1980lerin başından itibaren KİTler genel bütçeden düşük paylar almaya başladı. Bu pay azaldıkça yenileme yatırımları yapılamadı, zararlar arttı. Artan zararlar ise topluma KİTlerin özelleştirme reçeteleri olarak sunuldu. Bu politika ABD, Dünya Bankası ve onlarla ilişiği olan yabancı kredi sağlayan çevrelerce önerildi. Bu cümleden olarak KİTleri yakından ilgilendiren 3460 sayılı kanun 11.04.1983 tarih ve 60 sayılı kanun hükmünde kararname (KHK) ile yürürlükten kaldırıldı. Yine aynı kararnameye bağlı olarak Türkiye Kömür İşletmelerine (TKİ) bağlı bir kurum şeklinde çalışan EKİ, özerkleştirilerek Türkiye Taş Kömürü Kurumu (TTK) hâline getirildi. (28.10.1983)

Uzun süre yeni yatırımlar yapılamaması nedeniyle hantallaşan ve gittikçe zararları daha çok artan TTKye 1980den sonraki dönemde Taş Kömürü Havzası Makine ve Teçhizat Modernizasyon Projesi kurumun imdadına yetişti ve 1988 yılı yatırım programına alındı. Bu proje ile kurum fizikî olarak küçültülürken, makineleşme sayesinde üretim maliyetlerinin düşürülmesi verimliliğin artırılması ve iş güvenliğinde ise iyileştirmeler yapılması planlandı Özellikle alevsiz sızdırmaz makine ve teçhizatın yenilenmesi, Asma ve Gelik işletmelerinin rehabilitasyonu sağlanırken, yer altı hazırlık galerilerinin tamamlanması sonucu 4-5 yıl içerisinde önemli artışların olacağı öngörüldü.

Ancak, söz konusu projenin hayata geçirilmesi 3 Mart 1992de Kozlu bölgesinde meydana gelen inanılmaz patlama ile ciddi şekilde engellenmiş oldu. Söz konusu olay, Ocak 1991 büyük işçi direnişi ile ilişkilendirilmeye çalışıldı. Bu patlamada, 263 yeraltı kömür işçisi hayatını kaybederken 70 kişi de yaralandı. Kurumda meydana gelen bu olaylar üzerine yetkililerce kurumun kapatılması yönünde ciddi tartışmalar yaşandı. Dört ay süren iyileştirme çalışmaları sonucu tekrar ocaklar faaliyete geçirildi.

Yukarıda belirttiğimiz makine ve teçhizat modernizasyon projesi ile programlanan üretim projeksiyonuna göre 2000 yılında tüvenan 7.635.000 ton, satılabilir; 4.614.000 ton kömür üretimi hedeflenmesine rağmen kurumu küçültme politikaları her geçen gün etkinliğini artırdığından 1980-2002 yılları arası 26.166 kişi emekli edildi, bu arada sendikal baskılar ya da siyasi rant sağlama amacına yönelik olarak zaman zaman işçi alımı yapılmakta ise de ihtiyacı karşılayacak sayıyla örtüşmemektedir.

TTKnin küçültülmesi veya özelleştirilmesiyle sınırlı kalmayan küçültme çalışmaları, 1991de Bartın, 1995te Karabük ilçelerinin il yapılması ile mülk küçülmeyle de devam etti. Böylece nüfusu 1990 yılında 1.073.560 olan Zonguldakın nüfusu; 2000 yılında 615.599a geriledi. Oysa ilin 1990 yılındak nüfusu: 653.739 olarak tespit edilmişti.

Bu elden çıkarmayı daha anlaşılır bir örnekle ifade edebiliriz:

Kurum 1974 yılında 52.724 (19.928 kişi yer altı kömür üretim işçisi) çalışan personeli ile 5 milyon ton satılabilir kömür üretmiş, aynı yıl 7.888 işçi yaralanmış, 65 işçi de hayatını kaybetmiştir.

Bu olumsuzluklar neticesinde; 1981 yılı işçi çalışanı 41.364 olan TTKde memur ve sözleşmeliler dâhil, 2007 yılı toplam çalışan sayısı:12.965, üretilen satılabilir kömür miktarı ise 2005 yılında: 1.666 bin ton, 2005 yılı TTK. Kurum zararı ise 2.203.877 YTL olarak saptanmıştır.

Bugün, 150 yıl önce maden ocakları yakınlarında küçük binalar inşa edilerek başlayan kentleşme, 50 yıldan beri inşa edilmekte olan sanayi tesislerini tamamen yutarak nasıl bir modern kent olabilirliği bilinmezliğindedir.