ZONGULDAK KÖMÜR HAVZASI;
Zonguldak havzasında maden kömürünün keşif tarihi 1829 olarak kabul edilir. Havza´nın idaresi, Sultan Abdülmecid´in fermanıyla Hazine-i Hassa´ya verildıkten sonra sağlıklı bir işletmeye geçilememiş ve bu konuda birçok zorluklarla karşılaşılmıştır Yabancılar bir süre sonra havzayla ilgilenmeye başlamışlardır. Bunlann başında İngilizler gelmiştir. Nihayet 1849´da Galata´daki İngiliz sarraflar, saraydan bazı kişilerle işbirliği yaparak yıllık 30.000 kuruşa havzayı kiraladılar. Yabancılar, 1869´da yeni bir Maden Yönetmeltği´yle, maden
işletmeciliğinde Osmanlı vatandaşlarıyla aynı hakları elde ettiler. Fakat İngiliz Kömür şirketi çok uygun koşullarla elde ettiği havzada pek başarılı olamamış, ilkel yöntemlerle üretilen kömür yıllık 50 bin tonu geçmemiştir. Donanmanın bile gereksinimini karşılayamayan bu üretim nedeniyle şirketin işletme izni geri alınmıştır. Ancak 1851´de İngilizler havzayı tekrar elde etmiştir. Kırım Savaşı´nın (1853) başlamasıyla İngiliz ve Fransız donanmalannın gereksinimi olan kömürün sağlanması için havza İngiltere yönetimine bırakılmıştır. Savaş sonuna (1856) kadar İngiltere havzayı kendi adına işletmiştir. Hazine-i Hassa, havzayı 1859´da Yorgakı Zafirapulos adlı kişiye kiraya vermiştir. Bir yıl sonra da yolsuzluk yaptığı gerekçesiyle sözleşme feshedilmiş ve havza tekrar bazı İngilizlerin yönetimine verilmiştir. Üretimin düşmesi üzerine 1861´de bu İngiliz şirketinin de sözleşmesi feshedilmiştir.

İLK İSKELE VE KÖMÜR YÜKLEME TESİSİ;
1860’lı yıllarda Karadeniz’in azgın dalgalarına karşı korunaksız ve zor şartlar altında yapılan yükleme iskelesi bugün hala kent hafızası adına o muhteşem görüntüsünü korumaktadır. Yapı üzerine hızlı yükleme tesisi kurulnadan önceki ve sonraki hali fotoğraflarda görünmektedir.


İHRACATIN ARTMASI VE İLK LİMAN RIHTIMI;
Devlet, 1882´de havzada üretilen kömürün %40´ının yurtdışına ihraç edilmesine izin
verince yabancı sermayedarlar havzaya akın etmiştir. Bu yıllarda Osmanlı maliyesi iflas
etmiş ve Düyun-u Umumiye İdaresi kurulmuştur. Yabancılar bu ortamdan yararlanmışlar
ve 1892´de Ereğli Şirket-i Osmaniyesi (Société dUeraclée) adında bir Fransız şirketi
kurulmuştur. Havza, Padişah Vakfı olarak kayıtlı olduğundan burada yabancıların
yatırımlarına kanunlar izin vermemekteydi. Fakat bir Osmanlı vatandaşı almış olduğu
imtiyazı kendi kullanabileceği gibi başka bir kişiye devretmek hakkına sahipti. Bu nedenle
Ereğli Şirketi, Bahriye Mimarı (Gemi Mühendisi) Yanko Efendi´yle anlaşmıştır. Yanko Bey, Ereğli Şirketi adına hareket etmekteydi. 1892´de aldığı Kozlu Liman İnşaatı imtiyazını Ereğli Şirketi´ne devretmiş, Kozlu için alınan liman inşaatı imtiyazı da 1894´te yeni bir fermanla Zonguldak´a çevrilmiştir.
ZONGULDAK RIHTIM İNŞAATI İZNİ;
1892’de, Osmanlı Hükümetinin Gemi Mühendisi Yanko Bey’e, Kozlu sahilinde bir liman inşaatı ve kömür yükleme tesislerinin yapımı için 42 yıl süreli bir yetki verilir. Liman inşaatına başlanır ancak Kozlu’da bir liman yapımının uygun olmayacağı düşüncesiyle çalışmalar yarıda kesilir. 1893’te, 18 maddeden oluşan, “Ereğli Madeninin Bulunduğu Zonguldak İsimli Yerde Bir Liman Yapımı, İşletilmesi ve Kömürlerin Vapur Ambarlarına Hızla Ulaştırılması ve Yükleme Yerlerinin Yapımı” hakkında bir şartname yapılır. 1895’te, Kurci Şirketi, Kozlu’da, Domuzini Kuyusu olarak bilinen, havzanın ikinci kuyusunu açar. 1896’da, Osmanlı Bankası, Fransız Sermayeli 2 Yatırım Fonu, Gemi Mühendisi Yanko Bey, Sarraf Zarifi ve Orman-Maadin- Ziraat Bakanı Melhame Paşa ortaklığında, Societe d’Heraclee Osmanlı A.Ş. (Ereğli Şirketi) kurulur. 1897’de, Ereğli Şirketi, Zonguldak mendireği ve yükleme rıhtımları inşaatını başlatır.


ZONGULDAK RIHTIM İNŞAATI;

Gemi Mühendisi Yanko Bey, Sarraf Zarifi ve Orman-Maadin- Ziraat Bakanı Melhame Paşa ortaklığındaki şirket 3 yıl içinde üzerinde yükleme ve boşaltma vinçlerinin bulunduğu demiryolu bağlantılı deniz seviyesinden 2m yükseklikte, rıhtıma kömür taşıyan vagonların makas ve yön değişebilmeleri için Liman arkası denilen bölgeye 2 adet tünel inşasıyla birlikte eski liman rıhtımını inşa etmişlerdir.


ZİYAFET VE AÇILIŞ;
Zonguldak’ta yapımının büyük bir bölümü biten limanın, müteahhidin ameleye ziyafet vereceği ve arkasından padişaha dua edileceğini bildiren emirle birlikte kısa bir zaman sonra limanın açılış törenine ait fotoğraf.


Şirket, Zonguldak liman inşaatını bitirdikten sonra
demiryollarıyla ilgilenmeye başlamış ve 2 Temmuz 1897 tarihli bir sözleşmeyle havzada
demiryollarının işletilmesi Ereğli Şirketi´ne verilmiştir. Bir süre sonra da Şirket, bu kez
Kartali ve Pançiri Beyler vasıtasıyla Hazine´ye ait kömür ocaklarını, Tersane-i Amire´ye
ucuz kömür vermek koşuluyla elde etmiştir. 1902´de bölgede 124 ocak vardı Bunlardan 45´i Türk, 79´u azınlıklara aitti. Ereğli Şirketi, önemli bir sermayeyle kömür çıkarmaya başlayınca diğer işletmecilerin bazılan iflas etmişlerdir. Şirket, bunların ocaklarım da satın alarak güçlenmeye devam etmiş, faaliyet alanını genişletmiştir.


BÜYÜK FIRTINALAR;
1900´de şiddetli bir fırtına sonucu, büyük para harcayarak yaptırmış
olduğu Zonguldak limanının yıkılması şirketin sarsıntı geçirmesine yol açtıysa da bir süre
sonra toparlanmıştır. Karadeniz’in azgın dalgalarına sürekli maruz kalan Zonguldak limanı, tarihinde büyük fırtınalara sürekli maruz kalmıştır. Bunlardan yine en büyüğü 1931’deki büyük fırtınadır. O tarihlerde bugün sahip olduğumuz büyük liman henüz inşa edilmediği için eski rıhtım böyle büyük fırtınalara karşı yetersiz kalıyordu. (ileri bir tarihte 1931 yılı büyük fırtınası hakkında makale paylaşılacaktır).


Zonguldak’ta artan kömür üretimi havzanın ve kuyuların çoğalması dolayısıyla eski Zonguldak rıhtımı ve kömür yükleme tesisleri ihtiyacı karşılayamaz duruma gelmiş ve yeni proje ve tesislerin ihtiyaç olmasına sebebiyet vermiştir. 1950’li yıllarda bugün kullanılan daha modern liman ve yükleme tesisleri şehre kazandırılmıştır. (ileri bir tarihte yeni liman hakkında makale paylaşılacaktır).

Zonguldak Nostalji
Yardımcı kaynaklar.
www.zonguldaknostalji.com
Mustafa Yüce