Yıl 1953... Zonguldak Limanının inşaatından çok... paylaşan: pusula67televizyonu 1953, Zonguldak Limanı'nın yapılışına dair bir film... Nordisk Film ve Film Centre ortak yapımı filmde, Zonguldak kıyısının Hollanda'da dalgalarına kadar canlandırılarak limanın inşa edildiği anlatılıyor. Zonguldak Limanı'nı yapan Hollandalı şirket, Avrupa'da başka madenlerde de modernizasyon işleri yapmış. O görüntüler ilk kez Pusula'da... Yazarımız Yüksel Yıldırım'ın 8 Ocak 2016 Cuma günü yayınlanan "Zonguldak Nostalji" köşesinde limanın tarihçesi şöyle anlatılıyor: Bağlama Limanımız: Zonguldak... Çocukluğum, Zonguldak Limanı'nı ve liman faaliyetlerini çok iyi gözlemleyebildiğim, istediğim zaman bu tesislere yaya olarak kısa zamanda ulaşabildiğim, iskelenin üst tarafı olan Fener Mahallesi Yayla Sokak'ta (Teneke Mahallesi) geçti. Her yere yakınlığından ayrı, liman manzarası olarak da mükemmel bir mevkideydi. Limana hangi gemi gelmiş, hangi gemi demir almış, hangi deniz vasıtası yükünü almış-boşaltmış, kılavuz ve römorkör nasıl konumunu almış, palamar halatı nasıl bağlamış, kömür ve direk rıhtımlarına yanaşan gemiler nasıl manevra yaparak yanaşmış, römorkör iskeleden mi, yoksa sancak bordosundan mı itiyor, neresi derin, neresi sığ? İşte bütün bu trafiği canlı olarak seyretme imkanı olan bir yerdeydi, mahallemiz... Kısacası, Zonguldak Limanı'ndaki trafiği film seyreder gibi görebileceğiniz bir konumdaydı, mahallemiz... Yıkılan eski iskele rıhtımına (Sürmen Düğün Salonu'nun altı) kıçtankara bağlanan kuru yük gemileri, sıra beklerlerdi, kömür rıhtımından kömür yüklemek için. Deniz bayramları da önceleri bu rıhtımda yapılırdı, tertemiz akvaryum gibiydi liman içi, yüzen balıklar görünürdü bu iskeleden, kefal ve kaya balıkları tutardık olta-misinamızla... Tabii büyüklerimizden bize sıra gelirse... Az ileride kordonboyundaki kiralık sandal bulunan tahta iskelenin olduğu yerde denize girerdik, çocukken... Küçük bir kumsal vardı, o tahta iskelenin dibinde... Kirlilikti, mikroptu, yoktu böyle bir kavram... Balıklarla beraber yüzerdik, liman içinde... Kargo rıhtımına lojistik yük taşıyan Rus gemilerinin her geliş-gidişinde meraklı gözlerin takip ettiği kadın personeller vardı, bu limana gelen Rus gemilerinde... Zonguldak insanı, kadın denizcilerin çalıştırıldığı bu gemileri her ne kadar yadırgasa bile, hayranlıkla takip ederdi, üzerinde çok konuşulan konuydu bu, bir zamanlar... 500 metre uzunluğundaki lavuar ve kömür yükleme tesislerinin olduğu rıhtım, vızır vızır çalışır, büyük tonajlı kuru yük gemileri kömür almak için adeta yarışırlardı... Üç devasa yükleme vinci, 24 saat çalışır, liman dışında onlarca gemi sırasını beklerdi. Liman tesislerine entegre çalışan Merkez Lavuarı'nın vardiya aralarında çalan düdüğü, şehrin saatiydi sanki... "Düdük" demişken, sisli havalarda çalan, gemicilere yol gösteren "sis düdüğü"nü de anmadan geçmemek lazım. Genelde Mayıs ayı, şehrin sisten kaybolduğu bir aydır. Kocaman bir kenti yutardı sis... Tam o anlarda çok uzaklardan, "Balkayası" denen yerde sis düdüğü, siste kaybolan şehrin limanının varlığını hissettirirdi, gemicilere... Bu sis düdüğü, kaybolan şehrin, aslında yerli yerinde durduğunu, geçici bir süreyle saklandığını haber verirdi, kaptanlara... Sis düdüğü sesi artık kayboldu, güneşli havada kaybolan Zonguldak gibi... Liman Caddesi'nde, Kapuz ve Uzunkum açıklarından "çektirme"lerle denizden çıkarılan kum ve çakıl, liman şantiyesine yakın olan rıhtımdan vinçlerle kamyonlara boşaltılırdı, bu kum-çakıl harmanı, uzun yıllar boyunca tuzlu kum-çakılın inşaat sektöründe kullanılmasında aracı olmakla birlikte, sahillerimizdeki kumun ve çakılın geri çekilmesinde ve ekolojik dengenin bozulmasında büyük etken olmuştu. Liman Caddesi'ndeki eski rıhtımı; büyük yolcu gemileri, feribot ve bazı misafir gemiler kullanırdı... Meraklı bakışların gözetiminde, tornistan yaparak rıhtıma yanaşırlardı. Devasa boyuttaki bu gemilerin su üzerindeki ağır ve asaletli hareketlerini seyretmenin verdiği keyif bambaşkaydı... Zonguldak'ı dış dünyaya bağlayan, hayalleri, özlemleri ve insanları kavuşturan liman, bu limandı... Bu şehirde doğmuş, büyümüş ve bu limandan ayrılmış, çok uzak limanlara göç etmiş her kim olursa olsun, bağlı olduğu "bağlama limanı" her zaman "Zonguldak Limanı" olmuştur ve olacaktır... [*] [*] [*] [*] ZONGULDAK ESKİ LİMAN RIHTIMININ TARİHÇESİ... Ereğli Kömür Havzası, Osmanlı Devleti'nin de Karadeniz kıyısında sahip olduğu tek taşkömürü havzasıydı. Üretilen kömürün ulaşımı, ağız ve iskelelerden yapılan yüklemelerle denizyolundan sağlanıyordu. Taşkömürüne olan gereksinim arttıkça, yükleme iskeleleri de yetersiz kaldı. Her mevsimde, daha hızlı ve yüksek kapasiteli yükleme için, liman yapımı kaçınılmaz oldu. Zonguldak'ta ilk liman, Ereğli Şirketi Osmaniyesi (Societe d'Heraclee Osmanlı A.Ş.) tarafından 1896 yılında yapıldı. Zonguldak Limanı ve daha sonrada maden bölgelerine ulaşan demiryollarını yapan Ereğli Şirketi'nin mal varlığı, 1912 yılında resmen kabul edildi. Kozlu ve Çatalağzı demiryolu bağlantılarının tüm madencilere hizmet verecek şekilde yapılmamasına karşın, bu anlaşmaya göre "Liman İmtiyazı" 1970 yılı sonuna kadar uzatıldı. Ereğli Şirketi'nin, havzanın en güçlü şirketi olmasının nedeni, limana ve demiryolu ulaşım sistemine sahip olmasıydı. (Eski rıhtım inşaatının ayrıntılı bilgisi için bakınız: Kömürün Limanı) [*] [*] [*] [*] ZONGULDAK YENİ LİMAN, LAVUAR VE KÖMÜR YÜKLEME TESİSLERİNİN TARİHÇESİ... Cumhuriyet Hükümeti, Etibank'ın kuruluşunu tamamlarken, Ereğli Şirketi'nin satın alınması çalışmaları da başlatıldı. Hükümet ve Ereğli Şirketi arasında 28 Kasım 1936 tarihli, "Satın Alma Mukavelesi" imzalandı. İmzalanan bu mukavele ile "Liman İmtiyazı" da dolaylı olarak Ereğli Kömürleri İşletmesi'ne (EKİ) devredildi. EKİ, sınırları 1912'de bir plan üzerinde belirlenen "Liman İmtiyaz Sahası"nın bu şekilde sahibi oldu. Bu eski liman, birçok kez onarılıp ilave tesisler yapılarak, 1950'lere kadar kullanıldı. Bir mendireğin koruduğu yükleme iskelesinden oluşan mevcut limanda barınma sorunu olurken, fırtına esnasında limanda gemilerin yüklenmesi olanaksız duruma geliyordu. Liman ve yükleme tesisi gereksinimi karşılayacak durumda değildi. Bu nedenle, taşıma kapasitesi üretim artışının önünde engeldi. Bu engelin çözümü için limanın ve tesislerin genişletilmesi gerekiyordu. [*] [*] [*] [*] YENİ LİMAN PROJESİ VE İHALE ÇALIŞMALARI... Zonguldak Limanı'nın ulaşım yollarını ve yükleme tesislerini kapsayan "Seri Kömür Yükleme Limanı" olarak yapımına karar verildi. İstenen projeyi yapmak üzere teklif veren firmaların verdiği fiyatlar, 15 Ocak 1947 tarihinde toplanan bakanlıklar arası komisyonda incelenerek, firmalardan proje istenmesine karar verildi. Bakanlıklar arası komisyona sunmak üzere, ihtisas kuruluşu olarak projelerin fizibiliteleri "Frederic Snare" adlı Amerikan müşavir firma tarafından yapıldı. Uzun çalışmalar sonucu olarak Koninkilijke Nederlandsche Maatschappıj Voor Havenwerken N.V. (Hollanda Kraliyet Liman İnşaat Şirketi) koşulları en uygun teklif olarak kabul edildi. 11 Mart 1949 tarihinde başlayan ihale görüşmeleri sonucunda, 24 Haziran 1949 tarihinde mevcut limanın genişletilmesi demiryolu bağlantısı ve kömür yükleme tesisleri yapımı mukavelesi imzalandı. [*] [*] [*] [*] ZONGULDAK LAVUARI İÇİN YER SEÇİMİ... Zonguldak'ta limanın yapımı öncesindeki yıllarda, her işletmenin kendi lavuarı bulunuyordu. Bu lavuarların da satış politikasına uygun olarak yenilenmesi gerekiyordu. Çaydamar, Üzülmez ve Kozlu'ya yeni lavuarın yapılması ve uygun yerin belirlenmesi için Umum Müdür tarafından bir komisyon kuruldu. Komisyonun kurulduğu tarihlerde Zonguldak Limanı'nın yeri belirlenmiş, fakat ihalesine henüz başlanmamıştı. EKİ Amenajman Programı, yeraltı ve yerüstündeki tesislerin yenilenmesi, faaliyetlerinin düzenlenmesini ve üretim artışını amaçlıyordu. 1948 tarihinde "Marshall Planı" çerçevesinde sağlanan 103,5 milyon Dolar dış parasal kaynak ile uygulamaya kondu. 3 milyon ton kömürün Zonguldak Limanı'ndan denizyolu ile sevk edilmesi gerektiği belirtiliyordu. Bu plan kapsamında, yer altı yatırımlarının yanı sıra yerüstünde Zonguldak Limanı ve seri yükleme tesisleri, Zonguldak ve Çatalağzı lavuarları ile bu tesislerin demiryolu bağlantıları yapılacaktı. Bu şekilde ülkenin ihtiyacı olan taşkömürü, Zonguldak Kömür Havzası'ndan sağlanacaktı. [*] [*] [*] [*] LİMAN YAPIM ÇALIŞMALARI... Hollanda Kraliyet Liman İnşaat Şirketi, Zonguldak Limanı yapımı öncesinde muhtelif meteorolojik istasyonlarla temas etti ve Karadeniz etrafındaki bütün istasyonlardan veriler topladı. Doğru bir hazırlık projesi çizebilmek için en aşağı 10 yıl zarfındaki meteorolojik verileri ve meydana gelen en büyük fırtınalara ait veriler elde etmek gerekiyordu. Sonra laboratuvarda bir model üzerinde deneyler yapıldı. 12 Nisan 1950 tarihinde, dönemin Başbakanı Şemsettin Günaltay tarafından Zonguldak Liman ve Mendireği ile Kömür Yükleme Tesislerinin temeli, EKİ Umum Müdürü İhsan Soyak'ın da bulunduğu bir törenle atıldı. Mevcut saha, eski bir kömür lavuarı, birkaç bina, platformlar, demiryolları, maden direği yığınları ile kaplıydı. Bunlar kaldırıldı veya yıktırıldı ve saha +3 bin metre seviyesine kadar dolduruldu. Bu şantiye sahası üzerinde tesisler inşa edildi. 60 tonluk blok kalıplarının kaldırılması ve stoklanması için 6 tonluk 2 vincin bulunduğu bir blok sahası da tamamlandı. Fırtınalı havalarda teçhizatın korunması için sahilden içeriye doğru bir servis limanı açıldı ve bunu korumak üzere geçici bir mendirek inşa edildi. Bu küçük liman içinde; 100 tonluk maçuna, yandan ve dipten dökmeli taş dubaları, blok dubaları, motorlar (80, 60 ve 40 HP), buharla çalışan römorkörler (400-220 HP) ve dalgıç sandalı vs. gibi teçhizat bulunabiliyordu. Çalışılabilir günlerde servis limanından yandan ve dipten dökmeli dubalara taş ve hususi olarak inşa edilmiş vinçlere 60 tonluk bloklar yükleniyordu. Şantiyede hazırlık işleri yapılırken, Balkayası mevkiinde taşocağı açılmış, sarp sahil boyunca taşocağından şantiyeye bir yol inşa edilmiş ve taş kırma makinesi kurulmuştu. Servis limanının suyu tulumbalarla alındıktan sonra draglinelarla hafriyatı yapıldı ve açılan çukura küçük iskelelerle kömür rıhtımının 50 metrelik inşaat yerinde dökülen bloklar yapıldı. Sonra iskelelerle 50 metrelik rıhtım duvarı üzerinde muhtelif vinçler kuruldu. Bu iskeleler, muhtelif dubaların yüklenmesinde kullanılacaktı. İşin sonuna doğru bu bloklar kaldırılarak, mendireklere yerleştirildi. Römorkörler, dubaları taşın döküleceği yere çekerek, şamandıralara bağlıyor ve dubayı tam yerine getiriyorlardı. Sahil boyunca taşın tam yerine dökülmesi için işaretler konulmuştu. Mendireğin istenilen bölümü döküldükten sonra bloklar mendirek üzerine maçunalarla yerleştiriliyordu. Betonda kullanılacak taş da taşocağından geliyordu. Fakat taşocağındaki fazla örtü tabakasından ve delikler kille dolu olduğundan taşın seçilmesi, temizlenmesi ve lüzumundan fazla büyük olmaması lazımdır. Bu taş, 5 tonluk Internasyonal kamyonlarla taşocağına taşınıyordu. Taş, önce alıcı depoya dökülüyordu. Taş, buradan sallantılı olukla kaba taş kırıcıya dökülüyor ve oradan taş asansörünün küçük kovalarına geçiyordu. Tarama işleri, her biri 550 litrelik 36 kovası olan bir kovalı tarak gemisi ile yapıldı. Müsait toprakta tarak gemisi, dakikada 12 kova tarıyordu. Limanın içi -10 ve rıhtım duvarı hendekleri -12 metre seviyesine kadar tarandı. Tarama esnasında bir takım gemi enkazlarına rastlandı ve enkazlar çıkarıldı. Kuzey mendireğinin boyu 470 metredir. Uç kısımda derinlik 15-17 metre ve etekler arasında mesafe 140 metredir. Mendireğin ucunda +17 metrede, yani deniz dibinden 33 metre yukarıda kırmızı fener için bir fener binası inşa edildi. Mevcut EKİ mendireği ile bağlantıdan üç kısma kadar mendireğin yüksekliği +4,90'dan +6,50'ye çıkıyordu. Batı mendireğinin uzunluğu 400 metre, kuronmanın tepesi +7 metrededir. Uç kısmında +15 metrede yeşil fener için bir fener binası inşa edildi. [*] [*] [*] [*] ZONGULDAK YENİ LİMANINDA LAVUARLA BİRLİKTE KURULAN TESİSLER... Liman ve yükleme tesislerinin yapımı, Ağustos 1953'de bitirildi. 1950 yılında, Zonguldak Limanı'nın yapımı devam ederken, 39 bin metrekare olan toplam açık alanda, yükleme ve depolama tesislerinin yapımı planlandı. EKİ Etüt-Tesis Müdürlüğü tarafından hazırlanan proje, Kömür Rıhtımı, Direk Rıhtımı ve Kargo Rıhtımı bölümlerinden oluşturulmuştu. [*] [*] [*] [*] KÖMÜR RIHTIMI... Kömür Rıhtımı, Kömür Stok ve Tahmilat Tesislerinin bulunduğu kısımdı. Bu rıhtımın yapım amacı, yeni limanın güney istikametinde kurulmakta olan yeni lavuardan çıkacak kömürler, yeni liman rıhtımına yanaşacak gemilere doğrudan yükleyebilmekti. 510 metre uzunluğundaki Kömür Rıhtımı üzerinde aynı anda 3 gemiye her biri 450-550 ton/saat kömür yükleyebilecek kapasitede 3 yükleme vinci yapıldı. Ayrıca yüklemenin yapılamaması durumunda 15 bin metrekare açık alan bulunan kömür rıhtımı gerisinde 50 bin tonluk stok sahası oluşturuldu. [*] [*] [*] [*] DİREK RIHTIMI... Direk Rıhtımı, denizyolu ile gelen maden direklerinin boşaltılıp depolandığı kısımdır. Direk Rıhtımına yapılacak direk vinç köprüsü, Jucho firmasına ihale edilmişti. Bu vinç köprüsünün faaliyete geçmesiyle, kömür havzasının en büyük sıkıntılarından biri olan maden direklerinin vapurlardan boşaltılması ve bölgelere nakli işi tamamen halledilmiş olacaktı. 165 bin metreküp kadar tutan havzanın senelik maden direği ihtiyacı, o tarihlere kadar çok zor şartlar altında vapurlardan boşaltılıyor ve bölgelerin stok yerlerine naklediliyordu. Bahsi geçen vinç köprüsü sayesinde, yalnız vapurlardan direkleri boşaltmak işi kolaylaşmakla kalmayacak, aynı zamanda da bu direkleri kolaylıkla vagonlara yükleyecekti. 24 saatlik yükleme kapasitesi 4 bin tondu. Tekrar yüklenmeye hazır duruma gelmesi 2 dakikayı geçmeyeceğinden, 6 bin tonluk bir vapurun boşaltılması 2 günde yapılıyordu. [*] [*] [*] [*] KARGO RIHTIMI... Kargo Rıhtımı, limanın doğu istikametinde 215 metre uzanan kısımdır. Kargo Rıhtımına yanaşacak ticaret gemilerinin yüklerini kolaylıkla boşaltmaları ve bu yüklerin rıhtıma kurulacak antrepolara kolaylıkla sevkleri durumu göz önüne alınarak, birisi 5, diğeri ise 15 tonluk olmak üzere iki vincin siparişi Jucho firmasına verildi. Montajlarına 1953 yılının Kasım ayında başlanan bu vinçler, 1954 yılının Mart ayında faaliyete geçti. Aralarında 6 metre olan 2 ray üzerinde hareket eden bu vinçler, tamamen elektrikle çalışarak, Zonguldak Limanı'nın büyük bir ihtiyacını karşıladılar. Bu yatırımlar sürerken, Türkiye'nin ihtiyacı olan kömür, sadece Zonguldak Taşkömürü Havzası'ndan karşılandı. Lavuarların, demiryolu, denizyolu ve karayolu ulaştırma sistemlerinin tamamlanmasından sonra da Türkiye'nin giderek artan taşkömürü ihtiyacının önemli bir bölümü, yine Zonguldak Kömür Havzası'ndan karşılandı. [*] [*] [*] [*] LİMAN TESİSİNİN AÇILIŞI... Yeni Zonguldak Limanı, Kömür Lavuarı ve Tesisleri'nin açılışı, 7 Ağustos 1957'de, dönemin Başbakanı Adnan Menderes tarafından gerçekleştirildi. [*] [*] [*] [*] Yardımcı Kaynaklar: Zonguldak Nostalji zonguldaknostalji.com Ekrem Murat Zaman Zonguldak Limanı İnşaatı Tarihçesi (İhsan Soyak Arşivi 80 nolu evrak) A. Sleepan, "Zonguldak Liman İnşaatı" Türk Yüksek Maden Mühendisleri Cemiyeti, Maden Mecmuası, Sayı: 20-21, 1953-1954, Birgün Matbaası, Zonguldak.