HAMDİ GENÇ'İN KALEMİNDEN ZONGULDAK: Karadeniz kıyısında Üzülmez deresinin denize ulaştığı kesimde yer alır. Zonguldak adının menşei hakkında kesin bilgi bulunmamakla birlikte bu hususta yaygın olarak kabul edilen iki farklı görüş vardır. Birincisine göre İlkçağ'da Sandraka/Sandarake adıyla bilinen köy benzeri bir yerleşme yeri Zonguldak'ın ilk çekirdeğini oluşturur. Sandarake adını Sadra çayından (Zonguldak çayı) almıştır. İkincisine göre yörenin sazlık ve bataklık olmasından dolayı burayı niteleyen "zongalık/zungalık/zungurak" kelimeleri zamanla Zonguldak'a dönüşmüştür. Ereğli, Bartın ve Amasra gibi tarihi geçmişi 3000 yılı aşan yerleşim birimlerinin ortasında yer almasına rağmen Zonguldak, kömür madeninin bulunması ve işletmeye açılmasıyla birlikte ortaya çıkmış bir şehirdir. Şehrin gelişmesini sağlayan Ereğli kömür madenlerinin hangi tarihte ve kimin tarafından bulunduğuna dair kesin bilgi yoktur. Bir arşiv belgesinde Ereğli kömür madenlerinin II. Mahmud döneminde keşfedildiği ve Abdülmecid'in saltanatı döneminde "cevher ihracatı"na başlandığı belirtilmektedir. Kömür madeninin varlığı kamuoyunda Ceride-i Havadis gazetesinin 30 Temmuz 1840 tarihli bir haberiyle duyulmuştur. Bu haberde Osmanlı topraklarında yapılan aramalar sonunda çok yerde "yanar taş"a rastlandığı, Karadeniz sahilinde Ereğli'ye yakın yerde bulunan kömür yataklarında mühendislerin İngiltere ve diğer yerlerden gelen yağlı ve dayanıklı taş kömürü cinsine tesadüf ettikleri belirtilmekteydi. Ereğli ve çevresinde kömür madenlerinin kumpanya şeklinde işletilmesi amacıyla 1841'de bir işletme şartnamesi hazırlandı ve Ereğli Kömür Madeni Kumpanyası adıyla altı hisseli bir şirket kuruldu. Şirkete 1846'da Sultan Abdülmecid de ortak oldu. Madenin idaresi, Kırım savaşı yıllarında İngiliz ve Fransız donanmalarının kömür ihtiyaçlarının karşılanması için İngiltere'ye bırakıldı. Savaşın ardından madenin yönetimini Osmanlı Devleti tekrar üzerine aldı. 1865'te Bahriye Nezareti'ne bağlanan maden idaresi 1908'e kadar bu nezaretçe yönetildi. Nezaret 1867'de Dilaver Paşa'yı Ereğli Ma'den-i Hümayun nazırı tayin etti; Dilaver Paşa, aynı yıl yapılan bir düzenlemede maden idaresiyle birleştirilen Ereğli kazası kaymakamlık görevine de getirildi. Ereğli kazasının mülki idaresi ve mali işleri de Bolu ve Viranşehir sancaklarından ayrılarak Bahriye Nezareti'ne bağlandı. Kömürün giderek önem kazanması ve yeni kumpanyaların faaliyeti üzerine (Karamanyan Kumpanyası, 1883; Courtgi Kumpanyası, 1885; Ereğli Şirketi, 1896; Sarıcazadeler, 1900) o sırada bir köy görünümündeki Zonguldak'ın durumu değişmeye başladı. Zonguldak ve Kozlu madencilerin yerleştiği köyler haline geldi. 1880'lerden itibaren, maden havzası içinde yer alan Zonguldak veya Kozlu köylerinden birinin müstakil nahiye merkezine dönüştürülmesine çalışıldı. Ancak bu girişimlerden 1899 yılına kadar bir sonuç alınamadı. Zonguldak liman ve rıhtımının inşası amacıyla 1896'da kurulan Fransız sermayeli Ereğli Şirketi'nde çalışan Fransızlar için Fransa'nın 1899'da Zonguldak'a konsolos tayin etmesi buranın mülki idaresinde değişiklik yapılmasını tekrar gündeme getirdi. Zonguldak bu yıllarda Kastamonu vilayeti Bolu sancağı Hamidiye kazasına bağlıydı. Konsolosun Zonguldak köyünde ikamet etmeye başlaması üzerine girişim daha da hızlandırıldı. Kastamonu valiliği Dahiliye Nezareti'ne başvurarak Ereğli kazasına bağlı Zonguldak ve Kozlu köylerinin 4-5000 civarında nüfusa sahip olmasına rağmen buralarda mülki idare teşkilatı bulunmaması yüzünden çekilen zorluklardan söz etti ve Zonguldak yahut Kozlu köylerinden birinin nahiye merkezi yapılmasını önerdi. 1899'da kaza merkezi haline getirilen Zonguldak, Hamidiye kazasının kurulduğu 1887 yılına kadar Ereğli kazasına bağlı kaldı. Bu tarihten itibaren 1899'a kadar Hamidiye kazasına bağlandı. Kaza, Ereğli'ye bağlı Devrek ile Bartın'a bağlı Çarşamba nahiyelerinin birleştirilmesiyle oluşturuldu, merkezi de Devrek nahiyesiydi ve Hamidiye kazasına 172 köy ve mahalle bağlıydı. Zonguldak kazası yirmisi Ereğli'den, kırk dokuzu Hamidiye kazasının Çarşamba nahiyesinden ayrılan altmış dokuz köyle kuruldu. Merkezi de Zonguldak olan kazanın ilk kaymakamı Süleyman Nahifi Bey, ilk belediye başkanı ise Elbasanlı Mehmed Lutfi Bey'di. 1321 r. (1905) tarihli Kastamonu Vilayeti Salnamesi'ne göre Zonguldak merkezde 250 hane, bir hükümet konağı, bir postahane, bir cami, iki kilise, bir hastahane, üç han, 120 dükkan, beş otel ve dört adet fabrika mevcuttu. Ereğli Şirketi'nin faaliyetinin genişlemesiyle birlikte kasabada yabancıların sayısı arttı. 1903'te Zonguldak'ta 2400 civarında yabancı yaşıyordu; bunlardan 192'si İtalyan'dı. Yabancılar Ereğli Şirketi'nin liman ve rıhtım inşaatında mühendis ve işçi olarak çalışıyordu. Ereğli Şirketi, 1893 tarihli mukavelename ile Yanko Yoannides Bey'e verilen Zonguldak liman ve rıhtımının yapımı için 1896'da kuruldu. Şirket, Zonguldak liman ve rıhtımı ile demiryolu hatları inşası yanında kömür madeni ocağı işletme hakkı da aldı. Fakat zamanla kömür işletme meselesi yüzünden yetkililerle anlaşmazlığa düşünce Zonguldak Limanı'nın resmi açılışı II. Meşrutiyet sonrasına kadar ertelendi. II. Meşrutiyet'in ardından Zonguldak'ın içinde bulunduğu maden bölgesi Ereğli Havza-i Fahmiyyesi diye adlandırıldı. Burası Zonguldak'ın merkezi ile Kilimli, Kozlu ve Ereğli kazaları dahilindeki Kandilli ve Çamlı mevkilerinden oluşuyordu. Ereğli merkezinde kömür çıkarılmamasına rağmen madenin idare merkezi 1908 yılına kadar burada kaldı. Madenin idarehanesi 1908'de Kozlu'ya ve 1910'da da Zonguldak'a taşındı. I. Dünya Savaşı'nda madeni yönetmek için Harp Kömür Merkezi adıyla askeri bir idare kuruldu ve başına bir Alman subayı getirildi. Osmanlı Devleti, düşman kuvvetlerine ait savaş gemilerinin Zonguldak'a saldırılarını önlemek amacıyla düşman gemilerinin bombardımanı sonucunda meydana gelecek zararın Osmanlı sınırları dahilinde faaliyet gösteren bu devletlere ait kurumlardan tazmin edileceğine dair karar aldı (11 Mart 1915). Ancak şehir, 1915 yılının sonbahar aylarından itibaren Karadeniz'de dolaşan Rus donanması tarafından bombalandı. Bu sebeple şehirde yaşayan halkın ve maden işçilerinin iaşelerinin karşılanması için yardım gönderildi. 19 Mart 1917'de maden ocakları ile Zonguldak Limanı'nın idaresi için askeri komiserlik tesis edildi. Mondros Mütarekesi'nin ardından İtilaf Devletleri, Harp Kömür Merkezi yerine merkezi İstanbul'da bulunan İtilaf Devletleri Kömür Komisyonu'nu kurdular. Fransızlar maden bölgesini ellerinde tutmak amacıyla ilk defa 8 Mart 1919'da Zonguldak'a asker çıkardılar ve zamanla askerlerini takviye ettiler. Bu hadise Milli Mücadele düşüncesini uyaran bir etki yaptı. 8 Haziran 1920'de Ereğli'ye asker çıkaran ve alınan tedbirler sonucu 18 Haziran'da şehirden çekilmek zorunda kalan Fransızlar aynı gün Zonguldak'ı işgal ettiler. Emekli yüzbaşı Ethem Bey başkanlığında Müftü İbrahim Efendi, Nihat Osman, fen memuru Ali Rıza ve dava vekili Hüseyin beylerden oluşan Zonguldak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti faaliyetine başladı. Gösterilen direniş karşısında Fransızlar 21 Haziran 1921'de Zonguldak'tan ayrılmak zorunda kaldılar. Zonguldak 1 Haziran 1920'de mutasarrıflık haline getirildi. Cumhuriyet döneminde 1 Nisan 1924'te Ereğli, Bartın ve Devrek Zonguldak'a bağlanarak Zonguldak il yapıldı; böylece Cumhuriyet'in ilanından sonra kurulan ilk il olma unvanını kazandı. Cumhuriyet'in ilk yıllarında şehrin idari yapısında gerçekleştirilen değişiklikler yanında 1924'te Zonguldak Yüksek Maadin ve Sanayi Mektebi, ardından 1930'da Maden Meslek Mektebi tesis edildi. 1936'da yabancıların elindeki maden ocakları satın alındı. Bunu 1 Aralık 1940'ta yerli girişimcilerin elindeki ocaklar izledi. Bütün bu ocaklar Ereğli Kömürleri İşletmesi Müessesesi adı altında toplandı. 1 Eylül 1957'de Türkiye Taş Kömürü İşletmeleri (TKİ) kuruldu. 10 Ekim 1983 tarihinde 96 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Türkiye Taş Kömürü Kurumu Genel Müdürlüğü oluşturuldu. BİBLİYOGRAFYABA, Ticaret ve Ziraat, Orman-Meadin Nezareti (T), nr. 728/9, 1684/49. BA, Y.PRK.HH., nr. 35/86. BA, İrade-Meclis-i Vala, nr. 360. BA, İrade-Dahiliye, nr. 18613, 1317 M. 16/5. BA, Ayniyat Defteri, nr. 955. BA, Deniz Kuvvetleri Deniz Müzesi Arşivi (DMA), Mektubi (MKT), nr. 68/49. BA, DH.MKT, nr. 1586/91, 1638/109. BA, Şura-yı Devlet, nr. 548/17, 2715/34, 2734/13, 24, 2735/48, 2746/50. BA, Y.A.RES, nr. 154/2. BA, MV, nr. 148/50, 197/13, 17. BA, DH.EUM.VRK., nr. 23/28. BA, DH.EUM.EMN, nr. 41/5. BA, DH.MUİ, nr. 114/64. Kastamonu Vilayeti Salnamesi (1321), s. 346. Ahmet Emin [Yalman], Turkey in the World War, New Haven 1930, s. 89. Cumhuriyetin On Yılında Zonguldak ve Kömür Havzası, Zonguldak 1933. Ahmet Naim, Zonguldak Havzası Uzun Mehmet'ten Bugüne Kadar, İstanbul 1934, s. 40, 43. Mehmet Ali Özeken, Ereğli Kömür Havzası Tarihi Üzerine Bir Deneme (1848-1940), İstanbul 1944, s. 36-37. Hüseyin Fehmi İmer, Ereğli Maden Kömürü Havzası Tarihçesi, Zonguldak 1944. Necip D. Tesal, Zonguldak Vilayetinin İktisadi Ehemmiyeti, İstanbul 1957, s. 82, 85, 90. M. Şavran, Karaelmas Diyarımız Zonguldak Vilayeti, Zonguldak 1958, s. 34. Zonguldak İl Yıllığı, İstanbul 1973. Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadele'de Zonguldak ve Havalisi, Ankara 1992. a.mlf., "Zonguldak ve Havalisinde Kuva-yı Milliye'ye Yapılan Yardımlar ve Temin Edilen Gelirler", Atatürk Yolu, III/10, Ankara 1992, s. 227-242. Zonguldak İl Yıllığı, Zonguldak 2002. Hamdi Genç, Ereğli Madenleri: 1840-1920 (doktora tezi, 2007), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 267, 323. a.mlf., "Maden Havzasında Modern Bir Kentin İnşası: Zonguldak (1840-1920)", Selçukludan Cumhuriyete Şehir Yönetimi (ed. Erol Özvar - Arif Bilgin), İstanbul 2008, s. 404-416. a.mlf., "II. Abdülhamit Döneminde Zonguldak Kazası'nın Kuruluşuna Dair Belgeler", Toplumsal Tarih, sy. 153, İstanbul 2006, s. 84-87. Metin Tuncel'in TDV İslam Ansiklopedisi'ne yazdığı Zonguldak Günümüzde Zonguldak. Tarihi eskiye inmeyen yeni şehirlerden biri olup Türkiye'de sayıları fazla olmayan bir XIX. yüzyıl şehridir (diğer bazıları: Ordu, Adapazarı, Mersin, Osmaniye, Ceyhan, Reyhanlı, İslahiye; Tuncel, s. 342). XIX. yüzyılın başlarında üstü kamışla örtülü birkaç kulübenin yer aldığı bu balıkçı köyü Üzülmez deresinin ağzı yakınında kurulmuştur. İç kesimlerden ormanlık ve yolsuz bir saha ile tamamen ayrılan bu alanda şehrin doğuşunun ve hızlı gelişmesinin tek sebebi yakınındaki maden kömürü yataklarıdır. Kömür havzasına o sıralarda Ereğli Kömür Havzası (Ereğli Havza-i Fahmiyyesi) denmesi de Zonguldak'ın bu tarihlerde önemsiz bir yer olduğunu ortaya koyar (Ereğli Kömür İşletmesi/İşletmeleri [EKİ] adı uzun süre devam etmiştir). Zonguldak'ın gelişmesi yabancı şirketlerin kömür havzasına el atmasından sonra daha da hızlandı. 1892'de Fransız sermayesiyle kurulan Ereğli Şirketi burada yeni ocaklar açtı, ayrıca mendirekli bir liman, kömür yıkama yerleri (lavuar), maden taşımak için dekovil yolları ve lojmanlar yaptırdı (bu lojmanlardan bazıları ve bilhassa Yayla mahallesi Fener mevkiindekiler bugün de ayakta durmaktadır); Zonguldak'ı kömür işletmesinin gerçek merkezi ve ihraç limanı haline getirdi. Önceleri Üzülmez deresi (Richard Kiepert haritasının Zafaranboli paftasında Sounautes ırmağı) boyunda, özellikle bu derenin sol yakasındaki düzlükte (günümüzde Cumhuriyet caddesinin kuzeyindeki Soğuksu mevkii) dar bir alanda yerleşen Zonguldak daha sonraki yıllarda hızla gelişerek vadilerin yamaçlarına, bu vadileri birbirinden ayıran plato ve tepelerin üstüne, eğim şartlarının izin verdiği nisbette kıyı boyunca falezler üzerine de yayıldı ve komşuları olan batıda Kozlu, doğuda Kilimli beldeleriyle aradaki boşlukları doldurup birleşme eğilimine girdi. Bu yerleşim yerlerinin varlığı ve yaşantısı tamamen Zonguldak şehrinin varlığıyla ilgilidir. Şehir coğrafyasında bu tür şehirler "uydu şehir" (ville-satellite) diye nitelendirilir. Batı ülkelerinde çok rastlanan uydu şehirler Türkiye'de fazla görülmez. Zonguldak uydu şehirleriyle (Kozlu ve Kilimli) bu tipin güzel bir örneğini oluşturur. Zonguldak'ta bu mekansal gelişmeye paralel olarak nüfus da arttı. Cumhuriyet'in ilk nüfus sayımında (1927) 10.000'i biraz geçen nüfusu (11.797) 1935'te 20.000'i, 1945'te 30.000'i de aştı (32.978) ve 1955 sayımında 50.000 nüfusa yaklaştı (47.589). İlk defa 1960'ta 50.000'i aşan nüfusuyla (54.010) Zonguldak 1980'de 100.000'i de aşarak 109.044 nüfusa ulaştı. 1980'den önceki nüfus sayımlarının çoğunda Karadeniz kıyılarının Samsun ve Trabzon'dan sonra üçüncü büyük şehri durumundaydı. 1980'de Trabzon'u geride bırakıp Karadeniz kıyısının ikinci büyük şehri durumuna geldi. Fakat bu durumu 1980 sayımının ardından devam etmedi. 1985'te 117.879 nüfusa ulaştıktan sonra nüfusu azaldı, 1990'da 116.725, 2000 yılında 104.276 nüfus kaydedildi; ardından biraz toparlanarak 2010'da 109.081, 2011'de 110.043 nüfusa ulaştı. Zonguldak şehri son sayımlarda üçüncü şehir olma hüviyetini de kaybederek Samsun, Trabzon ve Ordu'dan sonra dördüncü sıraya düştü. Zonguldak'ın nisbeten az gelişmesinde kurulduğu yerin coğrafi özelliklerinin rolü büyüktür. Yüksek eğim şartları (en yüksek noktası olan güneydoğudaki Dilaver mahallesinde bir kesimde 600 metreye çok yaklaşır) konut yapımında güçlükler çıkarıyordu. Mesela Bahçelievler ve Site semtlerinin yer aldığı sırtlara ait 1920 tarihli bir fotoğrafta söz konusu sırtların tamamen boş olduğu görülmektedir (Hamzaoğlu, s. 138). Bu da eğim şartlarının iskanı ve bunun yanında nüfusun artışını geciktirdiğini gösterir. Eğim şartlarının sadece yükseklerde değil deniz kıyısındaki mahallelerde bile iskana zorluklar çıkardığı dikkati çeker. Denize kıyısı bulunan İncivez mahallesinde yüzeyin % 55'inden fazlası 50 ile 100 m. arasındaki yüksekliklerden meydana gelmektedir (Menteşe, s. 44). Şehrin kurulduğu çekirdek kesiminden başlayarak büyümesi çeşitli aşamalar halinde gerçekleşmiştir. Kuruluşundan 1900'lü yıllara kadar söz konusu alan içinde sıkışıp kalan şehir (kasaba) zamanla gelişmeye başlayıp yine aynı kesimin batısına doğru yayıldı. Buna paralel olarak Zonguldak çevrelerinden gelenler oldu. Şehir 1930-1940 arasında Üzülmez deresinin sağ (doğu) yakasına da geçti. 1940-1950 yıllarında Üzülmez semti ve Yayla mahallesi teşekkül etti. 1940'lı yıllara yaklaşıldığında iskanın Üzülmez deresinin sağ yakasına atlamasında Ankara-Zonguldak demiryolunun tamamlanması da etkili oldu. Zira demiryolu derenin sağ yakasını izleyip şehre ulaşıyor ve Zonguldak Garı da bu yakada bulunuyordu. 1950-1960 yılları arasında Yeşil, Bahçelievler ve Tepebaşı mahallelerinin yer aldığı alanlara da iskan ulaştı ve şehir biraz daha büyüdü. 1960'lı yıllarda şehrin kuzey bölümünde yoğunluk arttı ve 1970'li yılların başında en yoğun nüfuslu mahalleleri Terakki, Meşrutiyet, Çaydamar, Ontemmuz ve Mithatpaşa mahallelerinin bulunduğu kesimlerdi (Hamzaoğlu, s. 37). Günümüzde en yoğun semtler Meşrutiyet, Bahçelievler, Mithatpaşa, Yeşil ve Baştarla mahalleleridir. En batıdaki İncivez mahallesi, şehrin üniversitesini (Karaelmas Üniversitesi, 2012 yılı başlarında Bülent Ecevit Üniversitesi) barındırması sebebiyle en modern görünümlü mahalle durumuna geldi. Bu mahallenin doğusundaki Bahçelievler mahallesi ilk yıllarında bahçeler içinde kurulmuşken -Türkiye'nin diğer şehirlerindeki benzeri mahalleler gibi- ismine uygun görünüşten uzaklaşma eğilimindedir. Şehir normal yollarla büyüdüğü gibi çevredeki köylerin şehrin belediye sınırları içine alınmasıyla da büyüdü. Mesela doğudaki Bağlık mahallesi eskiden köy iken günümüzde şehrin mahallelerinden biri durumuna getirildi. Zonguldak'ın diğer şehirlerden farklı bir özelliği de eğim şartları dolayısıyla merdivenli sokaklara fazla rastlanmasıdır. Yapılan bir araştırmaya göre şehirdeki merdivenli sokakların uzunluğu 5 kilometreyi bulmaktadır (Melahat Türk-Rasim Türk, s. 13). Bu da Türkiye şehirleri için bir rekordur. Zonguldak şehri maden çıkarılmasına bağlı olarak kurulduğundan şehir fonksiyonu bakımından madencilik ağır basmaktadır ve diğer fonksiyonları geri plana itmiştir. Yalnız son yıllarda şehrin turizminde bir canlanma hissedilmektedir. Turizm açısından çekiciliğinin başında şehrin son derece yeşil bir görünüme sahip olması gelir. Türkiye'nin çok yeşil başka yöreleri de vardır. Fakat o yörelerde kesif yeşillik şehrin dışında başlar, dolayısıyla şehirlerin içi fazla yeşil değildir; Zonguldak'ta ise şehrin kendisi yeşildir. Bunun dışında mağara turizmi önemli yer tutar. Şehrin kurulduğu sahada kalkerlerin geniş bir alanı kaplaması Zonguldak'ı çok önemli bir mağara turizmi merkezi haline getirme yolundadır (en önemlisi Gökgöl mağarası). Şehrin içinde deniz turizmini cazip kılacak sevimli koyların bulunmasına rağmen (en önemlisi Kapız plajı), maden şehri olmasından dolayı kumsalların ve önündeki denizin kirlenmesi, ayrıca deniz mevsiminin bu yörede uzun sürmemesi önemli bir engel gibi görünmektedir. Zonguldak şehrinin merkez olduğu Zonguldak ili Bartın, Karabük, Bolu ve Düzce illeriyle komşu olup Karadeniz'e kıyısı vardır. Merkez ilçeden başka Alaplı, Çaycuma, Devrek, Ereğli ve Gökçebey adlı beş ilçeye ayrılmıştır. 3304 km2 genişliğindeki Zonguldak ilinin sınırları içinde 31 Aralık 2011 tarihindeki sayıma göre 612.406 nüfus yaşamakta ve kilometrekareye 185 kişi düşmekteydi. Diyanet İşleri Başkanlığı'na ait 2007 yılı istatistiklerine göre Zonguldak'ta il ve ilçe merkezlerinde 169, kasabalarda 176 ve köylerde 1067 olmak üzere toplam 1412 cami bulunmaktadır. İl merkezindeki cami sayısı elli sekizdir. BİBLİYOGRAFYACuinet, IV, 420-498. Ahmet Naim, Zonguldak Havzası Uzun Mehmet'ten Bugüne Kadar, İstanbul 1934. Ahmet Ali Özeken, Ereğli Kömür Havzası Tarihi Üzerine Bir Deneme 1848-1940, İstanbul 1944, s. 15. E. Winkler, Die Wirtschaft von Zonguldak Türkei, Vien 1961. Ali Tanoğlu, Enerji Kaynakları, İstanbul 1971, s. 105-112, 131-134. Melahat Türk - Rasim Türk, Karaelmas Ülkesi Zonguldak, [baskı yeri yok] 1976. Metin Tuncel, "Tarih Boyunca Türkiye'de Kent Kuruluşları", Doğumunun 100. Yılında Atatürk'e Armağan, İstanbul 1981, s. 343-344. Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadele'de Zonguldak ve Havalisi, Ankara 1992. a.mlf., "Emperyalizm ve Zonguldak Kömür Havzası", AÜ Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi: OTAM, sy. 4, Ankara 1993, s. 309-329. Bahri Savaşkan, Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi: 1829-1989, Zonguldak 1993. Ayşe Arzu Hamzaoğlu, Zonguldak Şehir Coğrafyası (doktora tezi, 2003), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü. D. Quataert, Miners and the State in the Ottoman Empire: The Zonguldak Coalfield, 1822-1920, New York 2006. Serpil Menteşe, Zonguldak'ta Hava Kirliliği ve Solunum Yolu Hastalıkları İlişkisi (yüksek lisans tezi, 2011), Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 6, 44. Mecdi Emiroğlu, "Zonguldak ve Batı Karadeniz Bölümünde Nüfus Hareketleri", Türk Coğrafya Dergisi, sy. 22-23, Ankara 1963-64, s. 149-167. Süreyya Aytaç, "Zonguldak'ta Kent Sorunları ve Teknik Elemanların Çözüm İçin Katkıları", Mimarlık, XV/150, İstanbul 1977, s. 30-34. "Zonguldak Planlama ve Kent Sorunları Üzerine Tartışma", a.e., s. 35-43. Suraiya Faroqhi, "Zonguldak", EI2 (Fr.), XI, 588-590.