Denizciliğin olmazsa olmazları arasında olan deniz fenerleri, denizde yelken basıp yol alan gemilere, gemicilere yol göstermek amacıyla kıyılardaki doğal yükseltilere yapılmış işlevlerine özgü yapılar olup; bu tür taşınmazların "yapıldığı yer", "yapıldığı dönem" ve "mimari özellikler"; yapının kimliğini oluşturan değerlerdir.
Deniz fenerleri bu fiziksel yapıları yanında, çalışanlarının gündelik yaşamları, verdikleri hizmetler; mitolojik kökenli anlatımlara (epos/epope), masallara, öykü, roman, anı, şiir gibi yazınsal türlere konu olduğu gibi, bu yapıtlarda geçen "deniz feneri" ve "fenerci" ile ilgili betimlemeler de kimi sanatçılara esin kaynağı olmuştur.
ÖLÜCE DENİZ FENERİ
Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü'nün 2010 yılı kayıtlarına göre ülkemizde bulunan toplam 432 adet deniz fenerinden 105'i Karadeniz'de olup, bunlardan biri de "Ölüce Deniz Feneri"dir.
Zonguldak İli, Kdz. Ereğli İlçesi Kırmacı Mahallesi, Ölüce(1) yöresinde, bulunduğu yerin adıyla (Ölüce Feneri) anılan bu yapı, Osmanlı Devleti Bahriye Nazırlığı Fenerler İdare-i Umumiyesi (Fenerler Genel Müdürlüğü) tarafından Fransız Kökenli "Société Barbier, Bénard & Turenne" adlı kuruluşa 1863 yılında yaptırıldıktan sonra, uzun bir dönem Osmanlı-Fransız ortak kuruluşu olan Osmanlı Fenerler Şirketi (Société des Phares Ottomans) tarafından işletilmiştir.
3 Kasım 1938 tarihinde ulusallaştırma politikaları kapsamında devletleştirilip, "Denizbank Genel Müdürlüğü"ne devredilen "Ölüce Deniz Feneri", ülkemizdeki tüm deniz fenerleri gibi; 1951 yılına kadar "Denizcilik Bankası Genel Müdürlüğü", sonra süreç içerisinde "Türkiye Denizcilik İşletmeleri Genel Müdürlüğü", "Kıyı Emniyeti ve Gemi Kurtarma İşletmeleri Genel Müdürlüğü" ve "Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü" gibi adlarla anılan kamu kökenli kurumların görev ve sorumluluk alanına girmiştir.
"Ölüce Deniz Feneri" adlı tesiste "fener kulesi", "bakıcı konutu", "müştemilat(2)", "sis düdüğü" ve toprak altına inşa edilmiş "su deposu" gibi kullanım alanları vardır.
Silindirik bir görünümü olan fener kulesi, yığma tekniğiyle yapılmış kagir bir yapı(3) olup; kule "su basman katı", "kaide", "silme(4)", "gövde", "balkon silmesi", "balkon", "ışık kaynağının bulunduğu yer" gibi katlar ve mekanlardan oluşmuştur.
Dışarıdan bakıldığında boy olarak kısa, en olarak kalın bir gövde görünümünde olan fener kulesine, iki farklı kapıdan girilmektedir.
Bakıcı konutuna bitişik konumda olan ve dokuz metrelik bir yüksekliği içeren fener kulesine çıkış, koridorun sonunda bir bölümü beton, bir bölümü demir olan dönel tipi bir merdivenle sağlanmaktadır.
Kulenin üst kotlarında, yapıya fener işlevini kazandıran ışık kaynağını taşıyan balkon, balkonun üstündeki katta bir fanus içerisinde deniz fenerinin ışık kaynağı vardır.
Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü (KEGM) kayıtlarına göre ülkemizde bulunan deniz fenerlerinin elli dördünde bakıcı konutu (lojman/hizmet evi) olup; Kdz. Ereğli Ölüce Deniz Feneri'nde de, kullanılır durumda olan bir adet bakıcı konutu vardır.
Kullanımından ve gereksinimden kaynaklanan müdahalelerle onarım gören bu yapı, yaklaşık yüz elli yedi yıllık geçmişine karşın, özgünlüğünü tamamen yitirmemiştir. Yerel malzemelerle inşa edilen tek katlı kagir yapı özelliği taşıyan bu eklenti "L - tipi planlı", "kırma çatılı" olup; çatının iskeleti, "Marsilya" tipi kiremitle kaplıdır.
Yapıldığında iki oda bir mutfaktan oluşan bölümde "tavan", "döşeme", "kapılar" ve "pencereler" ahşaptır. "Oda", "mutfak", "ayakyolu" gibi günlük kullanım yerleri dar bir koridora açılmakta ve koridorun sonunda bu bölümü fener kulesine bağlayan bir merdiven bulunmaktadır.
Kaynaklara göre Ölüce Deniz Feneri'ne ait yapılar; biri 1910, diğeri 1961 yılında olmak üzere iki kez onarım(5) görmüş; 1910 yılında bakıcı konutuna iki adet oda ile bir adet işlik, 1961 yılında da on saniyede iki kez çalan sis düdüğü istasyonu, müştemilat yapısı ile depo olarak kullanılan bölümden geçilen bir giriş kapısı yapılmıştır.
KÜLTÜR VARLIKLARI LAFLA KORUNMAZ!..
Teknolojiye yenik düşen tüm kullanımlar gibi deniz fenerleri de yaşamımızın parçası olmaktan uzaklaşınca; ya doğanın koşulları ile yaşayanların insafına teslim olarak yok olmakta, ya da tarihsel ve kültürel miras (ekinsel kalıt) olarak tescil edilip, işlev kazandırılarak kullanılmaktadır.
Değer anlamında "tarihsel", "işlevsel", "belgesel", "simgesel" özellikler içerdiği gibi; bireysel ve toplumsal belleğimizde "anı" olarak yeri olan "Ölüce Deniz Feneri"nin yazgısıyla baş başa kalmaması düşüncesinden hareketle Belediye Başkanı Sayın Halil Posbıyık'ın bilgileri dahilinde hazırladığım "Kdz. Ereğli Ölüce Deniz Feneri" başlıklı dosyamı "20.04.2019" tarihli dilekçem ekinde Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü'ne sunduktan sonra başvurumda belirttiğim yapılar, adı geçen kurulun 28.08.2019/5419 Tarih/Sayılı kararıyla "Ölüce Deniz Feneri Fener Kulesi", "Ölüce Deniz Feneri Sis Düdüğü İstasyonu" ve "Ölüce Deniz Feneri Müştemilat Yapısı" taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmiştir.
Halen kullanılır durumda olan tesisin yakın çevresi ormanlık bir alan olup; alanın yaklaşık bir kilometre uzağında ve sınırdaş konumunda olan adreslerde iki adet arkeolojik sit(6) alanı ile beş adet taşınmaz kültür varlığı(7) olarak tescil edilmiş mimari değer bulunmaktadır.
Böylesi bir varsıllığı içeren alanda Belediye Başkanı Sayın Halil Posbıyık'ın talimatlarıyla yörenin doğa ve kültür kökenli bu gizilgücünü turizm amaçlı bir destinasyon olarak turizm pazarına sunmayı içeren çalışmalar, tarafımdan Proje Koordinatörü olarak sürdürülmekte olup; proje(8) kapsamında yapılacak düzenlemeler hakkında süresi içerisinde gerekli açıklamalar yapılacaktır.
-------------------------------------------------------------
DİPNOTLAR
(1) Ölüce: Çocuğun ıslattığı bebe toprağı olarak bilinen kuru, ince toprak.
Anadolu'nun pek çok yerinde "höllük / öllük" adıyla bilinen bu toprak, kundak çocuklarının altına "kundak içi bezi" yerine kullanılmaktadır.
(2) Müştemilat (Arapça): Yapıların dışına yapıya eklenerek yapılan ve ayrı bir işlevi olan küçük yapı ya da bölümler. Eklenti.
(3) Kagir / Kargir (Farsça): Taş ve tuğladan yapılmış duvarlardan oluşan yapı türü.
Yığma Yapı Tekniği: Taşıyıcı yapı elemanları doğal taş, kumtaşı, tuğla olan yapı tekniği.
(4) Silme: Duvar, tavan, kapı, pencere, yazıtlık gibi öğeleri çevrelemek için düz ya da eğri profilde kabartmalı olarak yapılan, bezeme örgesi.
(5) Basılı kaynaklara göre Zonguldak Deniz Feneri de ayni kuruluş tarafından 1907'de yapıldığından Ölüce Deniz Feneri de, ayni yıllarda onarım görmüş olabilir.
(6) Arkeolojik Sit Alanları
- Balı Mahallesi Su Kemerleri: Ankara Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun "21.09.2001/7559 Tarih/Sayılı Kararıyla "I. Derece Arkeolojik Sit Alanı" olarak tescil edilmiştir.
- Manastırtepe Tepe: Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu'nun "17.05.201/900" Tarih/Sayılı Kararıyla "I. Ve III. Derece Arkeolojik Sit Alanı" olarak tescil edilmiştir.
(7) Taşınmaz Kültür Varlıkları
- Çeştepe Fener Kulesi ve Tümülüs: Ankara Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun "02.06.2000/6836 Tarih/Sayılı kararıyla "taşınmaz kültür varlığı" olarak tescil edilmiştir.
- Balı Mahallesi Çeşmeleri (iki adet çeşme): Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu'nun "17.05.2013/900 Tarih/Sayılı kararıyla "taşınmaz kültür varlığı" olarak tescil edilmiştir.
- Ölüce Deniz Feneri: Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu'nun "28.08.2019/5419 Tarih/Sayılı kararıyla "taşınmaz kültür varlığı" olarak tescil edilmiştir.
(8) Projenin Adı: Kdz. Ereğli Belediyesi Ölüce Deniz Feneri Ve Yakın Çevresi Turizm Amaçlı Kullanım Projesi. Mart 2020
Proje Sahibi: Halil POSBIYIK- Belediye Başkanı - Proje Koordinatörü: Raif TOKEL-Başkanlık Danışmanı
