YAYLA MAHALLESİ VE YAYLA MAHALLESİ'NDEKİ TÜNELLER ÜZERİNE...

Raif TOKEL - ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi

1. Fransız Mahallesi → Fener Mahallesi → Yayla Mahallesi

1.1. Genel Bilgiler

Zonguldak kent merkezinin kuzeydoğusunda Karadeniz'e doğru uzanan ve coğrafi anlamda "burun" konumunda bu alan, sahip olduğu doğal yapı ve bitki örtüsü nedeniyle "yayla" olarak adlandırıldıktan sonra, 1893/1896 yılında yöredeki kömür üretim ocaklarına sahip olan Fransız şirketince (Socıété Ottomane D'Héraclée/Ereğli Şirket-i Osmaniyesi/Ereğli Şirketi) meskun mahal olarak belirlenmesi üzerine "Fransız Mahallesi"; 1908'de adı geçen buruna deniz feneri (Zonguldak Deniz Feneri) yapılmasından sonra "Fener Mahallesi" sözüyle anılmasına karşın; yörenin adı, resmi kayıtlara coğrafi yapısından esinlenerek "Yayla Mahallesi" olarak tescil edilmiştir.

Doğal coğrafyasının özellikleri nedeniyle "Yayla" ve "Kapuz(1)" sözcükleriyle adlandırılan yöre, jeolojik yapı olarak Paleozoik Dönem (I. Zaman) özellikleri taşımaktadır.

Deniz düzeyinden yaklaşık otuz beş kırk metrelik bir yüksekliği içeren yöre arazisinin önemli bölümü engebeli olup; "yalıyar(2)", "mağara (Kapuz Mağarası, Bağlık Mağarası)" ve yörenin adıyla (Kapuz) anılan "küçük kumsalları olan koylar", yöre coğrafyasının en belirgin yüzey biçimleridir.

Meşe, çınar, sedir, çam, akasya, defne gibi ağaçlar yanında böğürtlen, ısırgan, orman sarmaşığı, eğrelti/eğrelti otu, orman gülü gibi çok çeşitli ormanaltı bitki örtüsüyle kaplı olan yörede İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü'nün 2010 yılı kayıtlarına göre "329" adet ağaç bulunmaktadır. Bu saptama, adı geçen ağaçların doğal varlık (anıt ağaç) olarak tek tek tescili edilmesiyle değil; 1996 yılında "Kentsel Sit ve III.Derece Doğal Sit Alanı" kararı kapsamında yapılan çalışmayla belirlenmiştir.

Yarımada görüntüsünü andıran ve yerbilimsel (jeolojik) anlamda karstik(3) özellik taşıyan Yayla Mahallesi'nin Karadeniz ile ilişkisi, 30-35 metrelik yükseklikleri içeren yalıyarlar biçimindedir.

Toplam 278.000 metrekarelik bir yüzölçümünü içeren bu alanda ilk yapılaşma "Socıété Ottomane D'Héraclée (SOH)/Ereğli Şirket-i Osmaniyesi(4)" döneminde başlamış; 1940'lı yıllarda uygulanan ulusallaştırma/devletleştirme politikaları kapsamında adı geçen kuruluşun şirketin (SOH) kömür havzasındaki kömür üretim ve pazarlama haklarıyla tüm varlıkları Etibank'a bağlı Ereğli Kömürleri İşletmesi (EKİ TAŞ/EKİ) Müdürlüğü'ne devredilmesiyle Ereğli Kömürleri İşletmesi Müdürlüğü'nce sürdürülmüştür.

Adı geçen kurum ve kuruluşların yönetici konumundaki çalışanlarının oturdukları bu alanda; oturanların bireysel (konut), eğitsel (okul), kültürel (sinema), amaçlı gereksinimlerini karşılayan yapılar yanında; sportif (kort/tenis kortu; voleybol, basketbol, futbol sahaları; atletizm pisti) amaçlı kullanımlar ile rekreaktif amaçlı düzenlemeler ve donatılar bulunmaktadır.

1.2. Yaşanan Tarihsel Süreç

Doğal yapısı, tarihsel geçmişi ve kültürel özelliğiyle farklı bir yerleşim yeri olan Yayla Mahallesi, Zonguldak'ın mahalle ölçeğinde korunup, geleceğe taşınması gereken bir yöresi olup; yörenin korumasıyla ilgili ilk adım 1989'da üç adet yapının (Teknik Ve Endüstri Meslek Lisesi-I, Teknik Ve Endüstri Meslek Lisesi-II, TTK Misafirhanesi) taşınmaz kültür varlığı olarak tescili(5) ile başlamış; bunu, 1996 yılında "Kentsel Sit ve III.Derece Doğal Sit Alanı" kararı(6) ve 2000 yılında yapılmış koruma amaçlı imar planı(7) izlemiştir.

Uygulama için çok önemli olan bu kararlar, yörenin korumasıyla ilgili yönetsel anlamda düzenlemeler olmasına karşın, bütüncül anlayış temelinde organize bir çalışma yapılamamış, yapılmamıştır.

1980'li yıllarda "mekanizasyon(!)", "santralizasyon(!)", "konsantrasyon(!)", "modernizasyon(!)" gibi cilalı sözlerle başlayan özelleştirme politikaları sonucu "bahtının rüzgarına kapılan" Zonguldak Taşkömürü Havzası, "gitti gidiyor" anlayışıyla pare pare satışa sunularak; yörenin doğal, tarihsel ve kültürel değerlerini ekinsel kalıt (kültürel miras) ve bu kalıtı koruyarak geleceğe aktarmak, laf-ı güzaftan öteye geçemediğinden bu konuda yapılanları anlatan en veciz söz: "Az gittik, uz gittik; bir de arkamıza baktık, bir arpa boyu yol gittik" sözlerinden oluşan bir masal tekerlemesidir.

2.Havza-i Fahmiye'da Planlanan Yatırımlar ve Ereğli Şirket-i Osmaniyesi

Zonguldak coğrafyasında 1829 yılında kömürün bulunması ve 1848'de üretimine geçilmesi sonucu, yörede üretilen kömürün ticari bir ürün olarak pazarlamasını sağlayacak endüstriyel amaçlı tesis yapımını içeren yatırımlar planlanmış olmasına karşın; siyasal, yönetsel ve finansal anlamda sorunlar yaşayan Osmanlı İmparatorluğu yönetiminin kömürü üretecek teknik kadrosu ve konuyla ilgili yatırımları yapacak ekonomik gücü olmadığından; söz konusu yatırımlar, yabancı kişi ve kuruluşlar tarafından yapılmıştır.

Bu işletmeciler arasında "yatırım çeşitliliği", "yatırım tutarı" ve "yörede kalış süresi" anlamlarında en önemlisi Fransız kökenli Socıété Ottomane D'Héraclée (Ereğli Şirket-i Osmaniyesi/Ereğli Şirketi) adlı kuruluş olup; üretilen kömürü pazara taşıyacak yük gemilerinin (şileplerin) yanaşabileceği liman (Zonguldak Limanı) yapılması işi de, bu kuruluşa verilmiştir.

Havza'ya Zonguldak Limanı'nın yapımıyla ayak basan Ereğli Şirket-i Osmaniyesi, süreç içerisinde işletme sermayesi sıkıntısı çeken yatırımcıların sahip oldukları üretim ocaklarını ele geçirdiği gibi kömür yükleme tesisi (şarjöman/chargement), lavar (kömür yıkama tesisi/lavvar), kok kömürü üretim fabrikası, yöresel termik elektrik santrallları, tünel (galeri/galerie), varagel (payton/ phaéton), havai hat (yük taşıyan teleferik), dekovil ve demiryolu hattı, şirkete ait yönetim yapısı (müdürlük binası), çalışanların bireysel (lojman/logoment) ve toplumsal gereksinimlerini karşılayan binalar ve tesisler (ekonoma/économia, tenis kortu/tenis court, plaj/plage) yaparak teknik donanım ve işletme sermayesi anlamında yörenin en büyük ekonomik ve tecimsel gücü olmuştur.

Not: Kimi yapılara ait sözcüklerin Fransızca karşılıklarını yazdım. Günlük yaşamda kullanılan bu tesis ve yapılar, Fransızca yazılışlarının Türkçe dillendirilmesiyle bilinip, anılması; yöredeki üretim kültürüne ait kimi kavramların konuşma ve yazı dilimize girmiş örnekleridir.

3. Fener Tünelleri (Fener Varagel Tünelleri)

Yeraltı kömür üretim ocaklarından emek-yoğun bir uğraşla yeryüzüne çıkarılan tüvonan(8) ürün, lavar adı verilen ayıklama ve yıkama tesisinden geçtikten sonra ortaya çıkan taşkömürü pazara götürülmek üzere limana taşınırken; taş ve topraktan oluşan lavar atığı katı ürünler de kıyılar ile tepeler arasındaki küçük koyaklara dökülürdü.

Kıyılara dökülen lavar atıkları, dalga hareketiyle Zonguldak Limanı'nın su düzeyini olumsuz etkilediğinden; söz konusu atıklar, demiryolu ile liman arkasındaki kayalık tepe içerisine yapılan tünele yerleştirilen varagel ile tünelin çıkış yerine yapılan tumba tesisinden denize tumba edilirmiş...

Yazımın konusu olan ve farklı dönemlerde yapılan "Fener Tüneli (Fener Varagel Tüneli)" adlı düzenlemeler, yöredeki kömür üretim kültürüyle ilgili endüstriyel amaçlı kullanımlar arasında olup; bunların biri 1893 yıllında Socıété Ottomane D'Héraclée (Ereğli Şirket-i Osmaniyesi/Ereğli Şirketi) tarafından, diğeri 1942/1943 yılarında Ereğli Kömürleri İşletmesi (EKİ) Umum (Genel) Müdürlüğü'nce yapılmıştır.

Ereğli Şirket-i Osmaniyesi/Ereğli Şirketi tarafından 1893/1896 yılında yapılıp hizmete açılan tesis, 28.12.1937 tarihine kadar hizmet verdikten sonra, kullanılmadığından bakımı da yapılmamıştır.

Lavar atıklarının döküldüğü deponi alanlarının dolması ve görüntü kirliliği yaratması sonucu söz konusu alana Ereğli Kömürleri İşletmesi (EKİ) Umum (Genel) Müdürlüğü tarafından 1942/1943 yılında ikinci bir tünel açılıp; içerisine "bant konveyör" tekniğiyle çalışan düzenekle tünelin çıkış noktasına "tumba katı" yapılarak; tesisin, çalıştırılması sağlandıktan sonra, bu tesis de terk edilmiştir...

Zonguldak Limanı kuzey mendireği arkasındaki kayalık tepe içine açılan yaklaşık iki yüz metre (200 m) uzunluğundaki bu tünel, on bir derecelik bir eğimi içermesine karşın, sistemi oluşturan "bant, bant konveyör, vagon/vagonet, eksvatör, tumba, varagel" gibi araçlar ve bunlarla ilgili donanımlar yoktur. Sadece tünel ve tünelin Yayla Mahallesi'ndeki çıkış yerinde, söz konusu tumba tesisine ait yapı (Tumba Katı) ayakta olup, bu yapının yakın çevresine gezi ve dinlenme amaçlı kullanımı içeren bir zemin düzenlemesi yapılmıştır.

EKİ Genel Müdürlüğü'nce 1942/1943 yılında yapılan ve kullanılır durumda tünel, Zonguldak Limanı'nın kuzey mendireği arkasındaki alanı (liman arkası) "Yayla Mahallesi"ne bağladığı gibi çıkış yerindeki düzenleme de bir "Bakı Terası/Seyir Terası" özelliği taşımaktadır.

4. Endüstri Mirası ve Tescil Başvurusu

Endüstriyel amaçlı bir kullanım için yapılan bu tünel, deniz kenarında olup; karstik yapısal özellik taşıyan kayalık içine yapıldığından "doğal", emek-yoğun bir işçilik içerdiğinden "kültürel", yaklaşık yetmiş beş yıllık bir geçmişi olduğundan "tarihsel" özellik taşımaktadır.

Bir yapının taşınmaz kültür varlığı olarak değerlendirilmesi (tescil edilmesi/tescil edilmemesi) konusundaki ölçüt niteliğindeki açıklamalara - korunacak taşınmazların korunmalarını gerektiren ölçütlere - göre adı geçen tünelin taşınmaz kültür varlığı olarak tescili yanında;

"Socıété Ottomane D'Héraclée (Ereğli Şirket-i Osmaniyesi/Ereğli Şirketi)" tarafından yapılan ilk tünelin yerinde görülerek belgelenmesi gerekir, düşüncesinden hareketle hazırladığım toplam on iki (12) sayfadan oluşan dosyayı, 30.10.2018 tarihli dilekçem(7) ekinde Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'na sundum.

Böylece zaman zaman nesnel temeli olmayan kimi söyleşilerin öznesi olan bu endüstriyel amaçlı kullanımların, taşınmaz kültür varlığı olarak tescili için ilk başvuru yapılarak; söylem, eyleme dönüşmüş oldu...

DİPNOTLAR

(1) Kapuz (Kapız): İçine girilmeyen sık orman, kanyon. Derin vadi (koyak), geçit, boğaz

(2) Yalıyar (Falaise/Falez): Yüksek kıyılarda dalga aşındırmasıyla oluşan ve aşınma sürdükçe karanın içine doğru gerileyen diklik.

(3) Karst: Kalın kireçtaşı kütleleri üstünde yer alan bir yüzey biçimi

(4) Société Ottomane D'Héraclée (Ereğli Şirket-i Osmaniyesi/Ereğli Şirketi): 25 Teşrini Evvel 1309 (25 Ekim. 1893) tarihinde Osmanlı İmparatorluğu saray mimarlarından Yanko İONNİDİS, Fransız kökenli Osmanlı Bankası yöneticilerinden Osmanlı uyruklu Alexandre (Aleko) PANGİRİS, Georges CARTALİ'nin Zonguldak Limanı'nı yapmak amacıyla kurduğu bu şirket, daha sonra kömür havzasındaki kömür üretim ocaklarının önemli bir bölümünü satın alarak, 28.12.1937 tarihine kadar yörede ekonomik varlığını sürdürmüştür.

Ereğli Şirket-i Osmaniyesi (Socité Ottomane d'Héraclée) - SOH → S:Socité.Şirket, O:Ottomane.Osmanlı, H: Héraclée.Ereğli

Not: Héraclée / Heraclea / Heracleia / Herakleia, Kdz.Ereğli'nin Latince kökenli dillerdeki adlarıdır.

→ Bu yabancı kuruluşun sahipleri, şirket adını belirlerken Fransızca "Ottamane (Osmanlı)" sözcüğüyle "Héraclée (Kdz.Ereğli)" sözcüğünü bir arada kullanması anlamlı (!) ve dikkat çekicidir...

(5) Yayla Mahallesi'nde taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilen on (10) adet yapı olup; bunların dördü "Kentsel Sit ve III.Derece Doğal

Sit Alanı içerisinde; altısı "Kentsel Sit ve III.Derece Doğal Sit Alanı" dışında, ama sit alanıyla sınırdaş konumda olan yapılardır.

- Kentsel Sit ve III.Derece Doğal Sit Alanı İçerisindeki Yapılar: "A Tipi Bina (Konukevi)", "Müşavirlik Binası", "Rehabilitasyon Merkezi",

"Genel Müdür Lojmanı"

- Kentsel Sit ve III.Derece Doğal Sit Alanı" İle Sınırdaş Konumundaki Yapılar : "Teknik Ve Endüstri Meslek Lisesi-I", "Teknik ve Endüstri

Meslek Lisesi-II", "Fener Kulesi ve Binası" ,"Şarjöman", "Genel Müdür Yardımcısı Lojmanı", "TTK Misafirhanesi"

(6) Yayla Mahallesi Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 13.05.1996/4596 Tarih/Sayılı kararıyla "Kentsel Sit ve III.Derece Doğal Sit Alanı" olarak kabul edilmiştir.

(7) Yayla Mahallesi Koruma Amaçlı İmar Planı Zonguldak Belediyesi Belediye Meclisi'nin 04.02.2000/1-9 Tarih/Sayılı kararıyla kabul edildikten sonra Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 24.03.2000 /6633 Tarih/Sayılı kararıyla onanmıştır.

(8) Tüvonan: Maden ocağından çıkarılan ve herhangi zenginleştirme tabi tutulmamış cevher. Ham cevher.

KAYNAKLAR

I - Basılı Kaynaklar

- Madencilik Terimleri Sözlüğü, Eti Maden, WWW.etimaden.gov.tr

- Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi (1829-1989), Bahri SAVAŞKAN, Zonguldak.1993

II - Kaynak Kişiler

Aşağıda adları yazılı kişiler Zonguldak Taşkömürü Havzası'nda "maden mühendisi" ve "yönetici" olarak çalıştıklarından; 1998 yılında kaleme aldığım ve Zonguldak Valiliği İl Özel İdaresi'nin 2002, 2003 Yılı Yatırım Programı'na alınan "Yaşayan Madencilik Müzesi Proje Önerisi. Zonguldak. 1998" adlı çalışmamda görüşlerine başvurduğum kaynak kişilerdir.

- Prof.Dr. Cemal BİRON (1919 - 06.01.2011)

- Mehmet KORFAL...... (1928 - 06.09.2003)

- Tayfun ÖZUSLU.........(1945)

EKLER

Başvuru Dosyası: Yazılı ve görsel dokümanların yer aldığı toplam on iki (12) sayfadan oluşan dosya.