"Zonguldak'ta okullar bölgesi" denilince akla ilk gelen yer; şehir stadyumunun da içinde bulunduğu, her yerden görülebilen, denize paralel yarım adanın tepesinde, defnelerin arasına eski mimariyle konuşlanmış üç abide yapı ve çevresine zamanla yeni okulların yapılandığı Yayla (Fener) bölgesi gelir...
Zonguldak'ta uzun dönem eğitim ve öğretimin yoğun olduğu bölge burasıdır. Türkiye'nin de ilk maden yüksek okulunun kurulduğu eğitim üssü de burasıdır...
Bölgede ilk yapı askeri kışladır, daha sonra bina okula dönüştürülmüş zamanla gelişerek maden adamı yetiştiren eğitim ve öğretim kurumuna dönüşmüştür.

ZONGULDAK'TA MADENLERİN ASKERİ İDAREDEN SİVİL YÖNETİME GEÇİŞİ...

Ereğli havzasının yönetimi 1865 yılında Bahriye Nezaretine verilince 'Ereğli Maden-i Hümayunu Nezareti' kurulmuş ve buraya bahriye subaylarından 'Ereğli Ma'adin-i Hümayun Nazırı' unvanını taşıyan ve genellikle miralay rütbesinde kişiler tayin edilmiştir. Bu durum, Ticaret ve Nafia Nezareti dönemine (1908 yılına) kadar 40 yıl devam etmiştir.
Havza yönetiminin Nafıa Nezareti'ne devredilmesinden sonra, 'Ereğli Maden-i Hümayunu Nazırı' yerine 'Ereğli Maden-i Hümayunu Müdürlüğü' kurulur. Madenlerin sivil yönetime geçişinden sonraki döneminde sırasıyla Faruk Bey, Eşref Bey, Serkis Efendi, Rasih Bey'den sonra Ereğli Maden-i Hümayun Müdürü unvanıyla Hüseyin Fehmi (İmer) 23 Mayıs 1910 tarihinde müdür olarak tayin edilir.
Orman ve Maden mektebi mezunu Hüseyin Fehmi (İmer) göreve geldikten sona Bahriye subayları görevlerine son verilir. Bu dönemde, madenden daha fazla yararlanmayı sağlayacak bazı ıslahat ve yenilikleri içeren bir proje hazırlanır. Bu proje kapsamında ilk olarak Maden Dairesi Kozlu'dan Zonguldak'a taşınır.

ESKİ KIŞLANIN YENİLENMESİ...

Zonguldak'ta, 1905 öncesinde Acılık ve Çaydamar arasındaki eski askeri kışla bakımsız ve kullanılamaz durumdaydı. Kilimli mevkiinde Panciri Bey'e ihale olunan geniş hudut içindeki 390 numaralı Ocaklar da Ereğli Şirketi Osmaniyesi'ne devredilmişti. Bu devir işlemine karşılık olarak yukarıda söz edilen kullanılmaz durumdaki kışlanın yıkılarak yenisinin inşasının Ereğli Şirketi Osmaniyesi tarafından yapılması isteniyordu. Bu nedenle eski kışla şirketin yükümlülüğüne göre yeni kışlanın inşaatı yapılacaktı. Bina daha sonra tamamlanması için bundan 2 sene (1903) öncesinde Maden İdaresine resmen devir ve teslim işlemi yapılmıştı. Kışlanın yıkımından elde edilecek kerestenin devlet binalarında kullanılması, tahtaların askeriyede odun olarak kullanılması ve taş kısımlarının da yeni yapılacak kışlada kullanılmak üzere mahallinde muhafaza altına alınması istendi.

Yeni kışla, eski kışlanın mimarisine benzer aynı projeyle Fransız Mahallesindeki (Yayla Mahallesi) yeni yerinde taş yapı olarak inşa edildi...

MADENLERDE EĞİTİMLİ KADRO ZORUNLULUĞU VE MADEN OKULARININ AÇILMASI YOLUNUN AÇILMASI...

Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin kurulduğu günlerde, işçilerin sosyal durumunu iyileştirmek, çıkarlarını korumak amacıyla Kömür Havzası Madem Müdürlüğü'nün de bağlı olduğu İktisat Vekaleti bünyesinde çalışmalara başlar. 8 Ağustos 1920'de İcra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) kararıyla kömür üretiminde çalışan işçilerin askerlik hizmetleri tecil edilir. 4 Kasım 1920'de ise kömür tozlarının işçi yararına satışı hakkında (yasalaşmasından sonra uygulaması olmasa da) bir yasa taslağının hazırlanması kararlaştırılır.
Bunun ardından Hükümet, 5 Ocak 1921'de hazırladığı kanun tasarısını "Maden Amelesi Hakkında Kanun" başlığıyla Meclisin bilgine sunar. 2 Mayıs 1921 tarihinde bu kanun tasarısının müzakerelerine başlanır. Hükümetin meclisi sunduğu gerekçede, Ereğli kömür havzasıyla ilgili nizamnamelerde, amelenin hayat şartlarını hukuki durumlarını temin edecek hiçbir madde bulunmadığı ve yine amelenin sağlık ve sosyal ihtiyaçlarını temin edecek hiçbir madde bulunmadığı da belirtilir. Bunlar dikkate alınarak, daima ezilmiş ama sermayedarlarına servet kazandırmış amelelerin, maden sahiplerine karşı hukuklarını, mümkün olduğu kadar daha insani bir hayat geçirebilmelerini sağlamak üzere bu tasarının kaleme alındığı vurgulanır.
10 Eylül 1921 tarihinde, Amele Kanunu olarak adlandırılan yasa kabul edilir. Aynı zamanda Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk iş yasası niteliğindedir. Kanun ile işçilerin korunması ilkesi esas alınarak çalışma şartlarının düzenlenmesi yanında; işverene yükümlülük olarak işçilerin eğitimi görevi de getirilir.
Yasanın 13. maddesi; "Maden ocağı işletmecileri bir mescit ve yeni işe girenlere gece eğitimi yapılması için bir okul yapma ve öğretmen tutma zorunluluğu" getiriliyordur. Burada sözü edilen gece eğitiminin amacının mühendis ya da teknik eleman yetiştirmek olmadığı, en basitiyle de olsa meslek içi eğitim zorunluluğu getirilmiş olduğu görülür.

İLK AÇILAN MADEN BAŞÇAVUŞ MEKTEBİ...

Bu konuda ilk uygulama 22 Eylül 1922 tarihinde Üzülmez'de 63 numaralı ocakta 'Maden Başçavuş Mektebinin' açılmasıyla yapılır. Okulun müdürlüğüne yurt dışında (Technische Hochschule Berlin) eğitim görmüş Yüksek Maden Mühendisli Naci (Üçer) Bey getirilmiştir. Bu okul yeterince örgütlenemediğinden ya da maddi alt yapısının oluşturamaması nedeniyle aynı yıl içinde kapanır.

ZONGULDAK YÜKSEK MADEN MÜHENDİS MEKTEBİ AÇILMASI VE İNŞAATINA BAŞLAMA KARARI...

Zonguldak'ta yaşayan yabancılar genellikle yerli ve yabancı şirketlerde memur, makinist ve mühendis olarak çalışmaktaydılar. Şirketler, yurt dışından getirdiği mühendislerle çalışmalarını yürütülüyordu. Yurtta çok az sayıda Avrupa'da okumuş maden mühendisi bulunuyordu. İktisat Vekaleti adına, şirketlerin denetimini yapacak yeterli sayıda maden mühendisinin ve teknik elemanın olmadığı raporlara yansıyordu. Çok sayıda maden mühendisine, topografa ve eğitilmiş nezaretçiye gereksinin vardı.

Zonguldak Gazetesi, 24 Aralık 1923 tarihi ve 23. sayısında; "İktisat vekaleti havzada bir madenci okulu kurmaya karar vermiştir" haberini verir, habere göre; "Okul yatılı olacak olan bu sanat kurumuna şimdilik 30 öğrenci kabul edilecek, uygun bir bina bulunmasının ardından okula öğrenci kaydına başlanacağı" anlaşılmaktadır.

ZONGULDAK YÜKSEK MADEN MÜHENDİS MEKTEBİ BİNALARININ İNŞAATI...

Hüseyin Fehmi'nin (İMER) Zonguldak Belediye Başkanlığı dönemindeki (1922 - 1923) girişimi ve Bölge Erkanı Harp Komutanı Kurmay Yarbay Hayri Bey'in de yardımıyla küçük tesislerin Havza-i Fahmiye Müdürlüğü emrine bırakılması sağlanmıştı. Ereğli Şirketi teslim tutanaklarında şirkete ait ve üzerinde "caserna" (kışla) yazan, plandaki subatanın deniz tarafında 1922 yapımı (tuvalet ve diğer küçük yapılar hariç) tek bir bina bulunmaktadır. Bu bina 1905 öncesinde Acılık'taki eski kışlanın yerine Ereğli Şirketine anlaşma gereği yaptırılan yeni kışladır.

İLK BİNANIN TADİLATI...

Kömür Havzası Madem Müdürlüğü'nün, 19 Ocak 1924 tarihli evrak kaydına göre; terk edilmiş ve yıkıntı olan Fransız Mahallesindeki kışlanın Milli Savunma Bakanlığı tarafına Maden Mektebi ittihaz edilmesi için Vilayetçe 19 Ocak 1924 tarihi telgrafla 'Yüksek Bakanlığa vuku yapılan müracaat cevabının verilmesi hakkındaki telgraf" evrakın Maden Başçavuş Mektebi dosyasında olduğu bilgisine ulaşılmaktadır.
19 Ocak tarihli bu isteğine karşılık olumlu yanıtın Müsteşar Zihni Bey tarafından çekilen, 12 Nisan 1924 tarihli; "Maden Mektebi ittihaz olunan kışlanın yarın teslim ettirilerek tamiratına başlanacağı ve havalesinin telgrafen verilmesi hakkındaki" yazıyla geldiğini belirtilmiştir. Bu yazıya göre kışlanın kullanımına izin verildiği gibi, eski yapının tamiri için gerekli emrin verildiği bildirilmektedir.


Eski askeri kışla binası teslim alındıktan sonra taş binada tadilat yapılır içi, dışı boyanır ve çevresi düzenlenir. Yangın tehlikesine karşı eski ahşap zeminlerin kaldırılarak beton kaplandığı belirtilmiştir. Bina 1924 yılında eğitime hazır hale getirilir...

Zonguldak Gazetesinin 17 Nisan 1924 tarihli, 37. sayısındaki Tahir Karauğuz imzalı haberine göre, 1924 yılında Maden Müdürü olan Esat Kerimol; "Avrupa maden mekteplerinin programlarını incelemekle meşguldür."
İlk etapta maden mektebinin açılmasındaki amaç, başçavuş ile mühendis arasında uzman yetiştirmektir. Okulun inşaatı tamamlanmış, 1924'ün Temmuz ayında okulun açılması için önemli bir engel kalmamıştır.

İKİNCİ BİNANIN İNŞAATI...

Maden Mektebi'nin taş binada eğitime başlamasından sonra, 19 Temmuz 1927 tarihli Havza-i Fahmiye (Kömür Havzası) Müdürlüğü Vukuat defterinde;
"Madencilerin maden mektebine teberru eylemeğe vaat ettikleri beher ton kömürden bir kuruşun ödenmesi hakkında" şeklinde bir yazı bulunmaktadır. Bu yazıdan, Kömür Havzası Müdürlüğü aracılığıyla okulun diğer tarihi binalarının yapımındaki parasal kaynağın sağlanması amacıyla o zaman kömür ocaklarını işleten şirketlerden ton başına bir kuruş bağış alındığı anlaşılır.

Bina Fransa'daki Saint Etienne'deki Madencilik Yüksek Okulu planına örnek alınarak projelendirilir. 1925 ile 1927 yılları arasında inşaatı bitirilerek okula ilave edilir. "Arziyat (Jeoloji) Çalışma Evi" dersliği ve resim atölyesi binasıdır...


ÜÇÜNCÜ BİNANIN İNŞAATI...

Tepede inşa edilen üçüncü binanın yapılmasına 1929 yılında karar verilmiştir. Ortada bulunan ikinci binada olduğu gibi projesi Fransa'daki Saint Etienne'deki Madencilik Yüksek Okulu örnek alınarak yapılmıştır. 1936 yılında tamamlanan bina "İşletme ve Makine Enstitüsü" eğitim binasıdır...

OKULUN AÇILIŞI VE İLK KAYITLAR...

1924 yılında askeri kışladan dönüştürülen ilk ve tek bina tamamlanınca, okula girmek isteyenlerin, 15 Ağustos'a kadar Maden Müdürlüğü'ne başvuruları ve okulun Eylül'den itibaren açılacağı da duyurulur. Kimyager Arif Bey, açılma aşamasına gelmiş olan okulun eksik araç ve gereçlerinin elde edinilmesi için İstanbul'a gider.

1924 yılının Ağustos ayında Zonguldak ve İstanbul'da sınavlar yapılır.
"Zonguldak ve İstanbul'da icra kılınan Maden Mektebi imtihanı neticesinde otuz beş Efendi kabul ve Mektep yarın küşad edileceğinin (açılacağının) arzına dair telgraf." 19 Eylül 1924 tarihli 2072/222 numaralı evrak ile Okul dosyasındadır.

'Havza-i Fahmiye Vukuat Defteri' kaydına göre; "19 Ekim 1924 tarihinde Okulun yarın açılacağı bildirilir ve Zonguldak'ta ve İstanbul'da yapılacak maden mektebi sınavına 35 öğrenci kabul edileceği" bildirilir. "Okulun bütçesine dört bin liranın daha tahsisine müsaade buyrulması arz ve inbasına (bildirilmesine) dair tahrirat Mektep dosyasında" ve bu evrakın 11 Ekim 1924, 2036/220 kayıtlı olduğu belirtilir...
(Ayrıntılı yazı için 'Maadin Mektebi' makalesine bakınız)

BİNA DUVARLARINDAKİ YAZILAR...

Şimdiki elektrik bölümünün bulunduğu 1927 yılında açılan ikinci binanın güneye bakan ön cephesinde eski yazı ile "Arziyat ve Çalışma Enstitüsü 1927 " yazılıdır. Bu yazı kapatılışının net tarihi bilinmese de 1996 yılına kadar üzeri sıva ile kaplanmıştı. Okul, 1949-1961 yılları arasında "Zonguldak Maden Teknik Okulu" olarak kullanılıyordu. Binanın girişindeki yazı 1996 yılına kadar üzeri sıvalı olarak kaldı. 1995 yılında kurulan ZOTEV Zonguldak Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi Vakfı kurucu başkan Sami İnan ve üye Tuna Aratoğlu'nun gayretleri ile üzerindeki sıva söküldü ve altındaki yazı tekrar açığa çıkarıldı...

Tepedeki üçüncü binanın açılışından günümüze kadar denize bakan kuzey cephesinde "MAADİN İŞLETME VE MAKİNA ENSTİTÜSÜ" yazısı bulunmaktadır.Bu yazı 1928 harf devriminden sonra yapıldığı için kuzey cephesindeki yazı Türkçe yazılmıştır...



Yardımcı kaynaklar...
Zonguldak Nostalji
(zonguldaknostalji.com)
'Kömürün Çocukları' kitabı
Yazar Ekrem Murat Zaman