Eski sokak satıcıları, günün ilk ışıklarıyla başlayarak akşamın ilerleyen saatlerine kadar, muntazam aralıklarla cadde sokaklarda geçişlerini sürdüren insanlardı. Sabah erken saatlerde mesaiye başlayanlar yetişkinlere hitap eder, öğleden sonraki gurup ise çocuklara yönelik ürünler satarlardı
DESTANCILAR...
Çocukken hayal-meyal hatırlıyorum, Babamla çarşıda dolaşırken Fevkani köprüsü üzerinde bir kalabalık gördük merak ya! Babamla gidip biraz seyrettik, adamın biri boynuna Radyo-kasetçalar asmış, düşük seste yanık bir müzik çalıyor, elindede padişah fermanı gibi tuttuğu bir kağıt, müziğin ahengine uyarak bir şeyler okuyor, ne olduğunu pek anlayamadım babama sordum bu adam ne yapıyor diye. Destancı dedi, tabi sonradan öğrendim Destancı denilen bu kişilerin bütün şehirlerde işlenen cinayetleri, aile facialarını kayda değer olayları şiir haline getirir, matbaada bastırır, il-il, sokak-sokak dolaşıp hem kağıtta yazılı şiiri fon müziği eşliğinde bağıra bağıra okur hem de bu kağıtları onu dinleyen kalabalığa satan kişilere denildiğini. Destancıların mazisi çok daha eskilere dayanıyor, iletişimin tamamen posta ile yapıldığı yıllar, bir haberin bir-iki hafta sonra duyulduğu yıllar
ESKİCİLER...
Ya eskiciler, nayloncular da denirdi onlara, mahalle mahalle dolaşıp kap kacak satarlardı, mahalle aralarında yaya veya seyyar satıcı arabasi ile, leğen, kova, mandal ve plastikten mamul daha bir sürü ürünü satan ya da eski giyim esyalari ile takas eden esnaftı onlar, nedense arabalari tepeleme doludur ama mallar o kadar itinalı yerlestirilmistir ki, hiç devrilmezdi. Araba demişken Fevkani köprüsünün Acılık, Soğuksu, İstasyon ve Gazipaşa caddesinde olan ayakları biraz diktir, Elle itilen üç tekerlekli pazarcı ve satıcı arabalarının güzergahı bu rampalar olduğu için çıkarken satıcılar arabalarını itmekte zorlanırlardı, ben de bu durumda olanlara iteklemede yardım etmeyi kendime görev azletmiştim ve aynı şekilde bu dik bayırlardan arabaları indirmek içinde tekerlekle dingil arasına tahta takoz sıkıştırırlar fren görevi görerek inmesini de sağlarlardı.tabi bende destek vererek işlerini kolaylaştırmaya çalışırdım. Tekrar eskicilere dönersek, eskici dediğimiz bu satıcılar müşterileriyle öyle güzel pazarlık ederlerdiki on adet ağaç çamaşır mandalına karşılık bütün eskileri almayı becerirlerdi.
Çocukluğumda bende bir şeyler sattım, toptan aldığımız mabel cikletlerini çarşı sokak dolaşarak satmaya çalışırdım, kendim de çok severdim şekerli arap kızı sakızını, farkında olmadan açar çiğnerdim o yüzden sermayeyi kediye yükledik fazla sürdüremedim o işi. Futbol maçlarında seyredenlerin oturması için gazete kağıdı ve bardakla suda sattım, en güzeli ise kendi yaptığım fırıldakları çocuk bahçelerinde satardım. O zamanlar Babamın tek maaşı yetiyordu geçinmemize, ancak içimizden gelirdi para kazanmak, mahallenin çocukları olarak keyif alırdık bu küçük yaştaki ticaretten, yarışırdık birbirimizle ben daha fazla sattım, sen daha az sattın tatlı rekabetlerimizle.
Okul önlerinde, çarşıda, cadde ve sokaklarda belli başlı noktalarda sabit satıcılar vardı, lahmacuncu, dondurmacı, limonata ve sucu, çekirdekçi, baloncu, pamuk helva ve helvacı, simitçi, köfte ekmekci, kapı-kapı dolaşan sütçü, üç tekerlekli arabasıyla gezen sebzeci, yoğutçu, bozacı, şiracı o unutulmaz tadlar dün gibi hafızamızda
KÜFECİLER...
Küfeciler vardı, pazar alışverişini yapan anne ve babalarımızın sebze ve meyveleri taşıtmak için ufak bir bahşiş karşılığı bekleyen küfecilere taşıtırlardı. Düşünüyorum da o yıllardaki alım gücüne bakarmısınız, tek işçi maaşıyla geçinen bir aile bir sepet pazar malzemesini satın alabildiği gibi, taşıtmak için küfeci tutuyor, nerden nereye gelmişiz belli
!!! Bu arada eskiden, anne babaların, derslerine iyi calışmazlarsa çocuklarının ilerde yapmak zorunda kalacakları işle ilgili tehditkar tahminleri olan Küfecilik mesleğini hatırlatmadan geçmemek lazım, bunun yerini bir ara Kaldırım Mühendisi almıştı sanırım
Şimdi ne diyorlar bilmiyorum.
MACUNCU VE KAĞIT HELVACILAR...
Macuncuları, macuncu amcaları unutmak mümkün mü; farklı renklerde olmalarına rağmen nedense hepsi aynı tadda olan, 5 - 6 cesit macunu yerlestirdikleri hazneli tepsiye üzeri cam kapaklı olmasına rağmen, coğunlukla açık tutulan küçük tezgahlari, domates sandıklarından bıçakla hazırladıkları macun çubukları ve kalın saplı tornavida ile çubuklara sardıkları macunları, okul önlerini ve mahalleleri gezip daha Mc.donalds, burger king, pizza gibi tadlarla tanişmamış gazozu bile sinemadan sinemaya içen zamanın neslini mutlu etmesini bilen nostaljik sahsiyetlerdi o amcalar
Pamuk helvacı da çocukların ilgisini çeken satıcılardandı. Sürdükleri üç tekerlekli, camekânlı el arabalarının içindeki mekanizmalar, dökülen şekeri pamuk haline getirirdi. Bazen de boya kattıkları için renkli görüntüler meydana gelirdi. Camekânın kenarında taşıdığı çubuklara, pamuk helvayı dolayarak, çocuklara verirdi. Yemesi çocukların çok hoşuna gitse de, yüzlerine gözlerine bulaşan şeker, toz toprağın da yapışmasıyla onları çok kirletirdi bu nedenle anneler biraz şikayetçi olurlardı
LAHMACUNCULAR...
Lahmacun ve o nostaljik lahmacun sandiklarını da hatırlatmadan geçmek istemiyorum, inanın şimdi en usta ve en ünlü lahmacuncular da bile o tadı alamıyorum. Acaba yuvarlak hatlı iki kapaklı ahşaptan olan sandıktan mı kaynaklanıyor yoksa, malzemeden hiç kısıtlamayan satıcısından mı bilmiyorum, soğanı, kıyması, baharatı ve kağıt gibi pidesi ile büyük bir tat ve keyif verirdi
YILDIRIM ÖZENER´İN ZONGULDAK HATIRALARINDAN: ANILARIMDAKİ O USTALAR...
Bu nostaljik yazımda mazilerde kalmış, sokak sokak dolaşan ustalardan söz etmek istiyorum. Onlardan bir kaçı vardı ki
kültürümüzle kaynaşmış, ellerinde kendilerine has aletleriyle, sokakları birer birer dolaşır, mahallelinin ayağına yardıma gelirlerdi. Hepsinin kendisine özgü bağırma tekniği olur, ne bağırıp çağırdıklarını tam anlamasak da, yüzlerce metre uzaktan, ses tonlarından kimin hangi usta olduğunu bilirdik.
Temizliğin aynası ocağımız, en küçük yurdumuz, obamız.. dışarıdaki tozun bile içeri girmesine izin vermediğimiz o kutsal yer ; Evimiz. O sarı ot süpürgelerinin her zaman kapı arkasında hazır bulunduğu, dışarıda giydiğimiz ayyakkabılarımızın, sayada kaldığı cennet parçası.. bizim herşeyimiz. Mahrem ama o kadarda misafirimize açık evlerimize, hiç bir zaman düşünmüş olmasak da, bu sokak ustalarının evvelce ne denli büyük katkılarda bulunduklarını biliyormuyuz acaba?
Evvel yarım asır zaman içinde diyerek dönüyorum o telaşeli ama herkesin mutlu yaşadığı günlere
Zonguldağa, 1950 lerin sonu, 1960 lı yılların hemen başlarına gidiyorum
KALAYCILAR...
Evlerimizde kap kacaklarımız bakraçlarımız, tencere, tepsi, sahan, leğen vs. bakırdandı. Gel zaman git zaman kalaylanır, yenilenirlerdi. Kalaycılar mahalle mahalle gezer, evlerden topladıkları kalaylanacak kap kacakları mahallenin uygun bir yerine çöreklendikten sonra hazırlıklara başlarlardı. Önce hepsi birer birer gözden geçirilir; eziği, yamuğu örsde topuz başlı çekiç ile dövülerek eski haline biraz olsun getirilirdi.
Kalaycı, bir kalem çırayı, cebinden çıkarttığı çakmak taşlı, fitilli çakmağınla bir kaç kez arka arkaya çaktıkdan sonra, isli ve ağır gaz yağı kokan aleviyle ancak yakabilirdi. Ardından insan gücüyle çevrilip döndürülen pervaneli hava üfleyicisinin yardımıyla, bir elinle gıırrr.. gııır
ses çıkaran hava üfleyicinin kolunu çevirirken, diğer elinle odun kömürünü azar azar ateşe vererek harlar, kor hale getirirdi. Alevde ısıttığı kap kacakların eski kalayını üzerlerinden eriterek o kor ateşin yanına dökerdi . Kalayından ve pis yağlarından arınmış olanları, ince kumla içini dışını iyice ovarak temizler yıkar kalaylamaya hazırlardı. Sıra kalaylamaya geldiğinde ateşte ısıttığı kaba, yanındaki eğri büğrü küçük teneke kutusundan aldığı bir tutam nişadırı, yemeğe tuz serper gibi üstüne serper, poofff diye çıkan ince ince uçuşan kıvılcımlar ve mavi grimsi dumanlar arasında, galyana gelir, bağırırdı birden : kalayciiii !! kalayci !! büklüm büklüm kalay çubuğundan koparttığı parçayı üzerine sürer eritirdi ... Küllerden ve isden simsiyah olmuş uzun saplı çelik pensesiyle bakır kabı kenarından kavrar, kor ateşin üzerinde kendine has tekniğiyle evirir.. çevirir.. döndürür.. kalaylardı. Çoğu zaman hoş şivesiyle, yanık yanık türküler, şarkılar dökülürdü ağzından
Kara kaş gözlerin elmas
Bu güzellik sende de kalmaz
Pişman olun kimseler almaz
Annene bak gör halini
Gel güzelim beni yakma
Seni seven kalbi yıkma
Allahın emrinden çıkma
Öldürücü gözle bakma
Diğer elindeki bir tomak pamukla, erimiş kalayı yedire yedire sıvazlardı kabın üzerinde .. her seferinde pırıltısına hayran kaldığım tertemiz tencereler, bakraçlar, sahanlar çıkardı ortaya.
Ben çoğu zaman, mahallemize geldiğinde, o kalaycı Yusuf amcanın yanında olur, hava üfleyicisinin kolunu gııır.. gıııır
çevirir, siren sesi çıkartan bu hava üfleyicisiyle ona yardım ederdim. Makina kullanır gibi hoşuma giderdi o döndürmece. Kalaycı arada bir beni su almaya gönderir. Alel acele gider gelir yine otururdum, gıırrr.. gıırr.. çevirdiğim kolun başına. Bazen yavaş, bazen hızlı, kalaycıya uyum sağlardım. Saatlerin gelip geçtiğini farketmez, kalaycıya saatlere dek keyifle çıraklık yapar, bir yandan da o yanık şarkılarını dinlerdim.
Söyleyin yıldızlar sevgilim nerde
Beklerim onu ben percerelerde
Beklerim her gece pencerelerde
Ben onun yüzünden düştüm bu derde
Beklerim onu ben pencerelerde
Beklerim her gece pencerelerde
İçim yana yana onu ararım
Uçan kuşlardan haber sorarım
Ömrümde gülmedim ona yanarım
Beklerim onu ben percerelerde
Beklerim her gece pencerelerde
Bu durum, rahmetli babamın hiç de hoşuna gitmez, rahatsız olurdu. Çok kereler rahmetli anneme şikayet etmiş, beni azarlamış ama hoşuma giden kalaycılık sevdasını bir türlü bana bıraktıramamıştı.
ÇÖPÇÜLER...
İlkokulun henüz başlarında olduğum o yıllarda;
- Perihan, bu çocuk Şevket efendi gibi olacak, bundan hayır gelmez ! okumaz bu çocuk diye anneme şikayetlerde bulunmuştu. Şevket efendi bizim mahallenin çöpcüsüydü. İri kıyım ama mahcup bir kişiliği vardı. Başında gri ekose kasket, her zaman biraz sakallı, al yanaklı, elinde defne çalısından yaptığı süpürge, mahalleyi yavaş yavaş gezer, orayı burayı süpürürdü. Bazı zamanlar iş olursa odun kırar veya o gün tavuk yapılcaksa annem kümesden bir tavuk yakalatıp kestirirdi. Her seferinde bir uğrar hanım yardım lazım mı diye sorardı. Rahmetli babam bana kızdığında, neden sevdiğim kalaycılık değilde, Şevket efendinin mesleğini bana uygun görmüştü bilemiyorum.
Bileyiciler de zaman zaman mahalle aralarında bağırarak dolaşırlar, ev halkının bıçak, çakı, makas, balta, keser gibi kesici aletlerini bilerlerdi.. Sırtında taşıdığı uzun ince bacaklı ahşap sehpayla ; Bileyiciiii... bileyci geldiii
her türlü bıçak ve makaslar bilenir! Bileyciii ! Her bir kaç adımda durup, saksılar arasında gizlenmiş pencerelere bakar, çağıran bir ses, sallanan bir el varmı gözlerdi.
BİLEYCİLER...
Bileyici işine başlamadan evvel, sehpasını düz ve sağlam bir şekilde yerleştirir, teneke çerçeveli gözlüğünü takar, sehpanın altındaki çemberli pedala basarak yukarıya kayışla bağlantılı bileyi taşını döndürürdü. Taşı sabit ve gereken hızla çevirirken, diğer yandan makas veya bıçağı iki elinle kavrayıp en uygun açı altında taşa tutar, kıvılcımlar içinde, kulakları çınlatan tiz bir sesle bilerdi. Çıkan o kıvılcım hüzmesine ben yandan yandan elimi uzatır, derime saplanan o siyah siyah metal zerrecikleri, sonradan ayıklamak zor olsa bile, hafifden yakan, iğneleyen kıvılcımların içinde elimi oynatmaktan keyif alırdım. Bilediği bıçağı, arada bir sehpasının bacağında tel veya urganla iliştirilmiş, asılı duran su dolu paslı, komili yağı teneke kutusuna sokar cazzz diye buharların arasında su verir soğuturdu. Nasırlaşmış baş parmağını, bilediği tahta saplı bıçağın ağzında dolaştırır, keskinliğini kontrol ederdi. Bazen bıçağı gökyüzüne doğru kaldırır, bıçak ağzının düzgünlüğüne bakardı. Çatlak ve kırık saplıları çıkartır, vernikli şimşir sapları takarak yepyeni bıçak ortaya çıkartırdı. Sehpanın üstündeki küçük bileyi taşında son rötuşunu yapar, temizler ardından eski bir gazete kağıdını bir çırpıda keser, keskinliği içine yattıktan sonra teslim ederdi..Rahmetli anacım memnun ve güleç bu bizim bıçak mı Cevat usta ? Eline sağlık diye mırıldanırdı..
HALLAÇÇILAR...
Yataklar yorganlar pamuk içli. Dışı, renkli parlak düz reklerin yanında, üzerinde güller, çiçekler, ceylanlar, bazen kırmızı tombul yanaklı meleklerin de bulunduğu saten kumaşlardan dı. Zaman zaman bu yataklar, yastıklar ve yorganlar sökülür, içindeki pamuklar iki senede bir kez olsun attırılır, gelecek kışa hazırlık yapılırdı. Hallaçcı, omuzuna geçirip astığı yay ve belindeki şimşir tokmakla, bir yeniçeri edasıyla mahalle sokak dolaşırdı.
Güneşli pırıl pırıl havada, bahçe kenarındaki beton düzlükteki çardağın altında, büyük bir çarşaf bez içine yığdığı keçe keçe olmuş pamukları biraz tiftikledikten sonra, arkasına bastığı siyah ayakkabısını çıkartır, ayaklarında mestiyle bezin yanına bağdaş kurar otururdu.
Kaşlarının üstüne kadar çektiği kırcıllı beresi, kenardan kenardan pamuk yığınına yayıyla girer, gergin ipine şimşir tokmakla vururken, sanki muzik enstromanı çalardı.
Çap.. çapa.. zap.. çap.. zapa.. çapa.. zap.. capa
ortalık atılan pamuklardan kar yağmış gibi bembeyaz olur, kısa zamanda yorgancı kaş, sakal, kirpik bende yanında bembeyaz kalırdık.. ardından atılan pamukları itinalı şekilde yayar uzun sopasıyla bir güzel döverdi. İyice kabaran pamuklar ustalıkla patiskadan olan astarın içine yerleştitilir, tekrar tekrar dövülerek eşit şekilde yayılırdı. Naftalin kokan dantel kenarlı renkli temiz parlak yüzler geçirilir, yüksük ve o kocaman kocaman yorgan iğneleriyle, istenilen değişik figürlerde dikilir, içindeki pamuk sabitleştirilirdi.. Ben kenardan , usul usul seyreder, sanki bir kış akşamındaymış gibi, leğende yıkandıktan sonra üstüme çekip, büzülüp yatmaya heveslendiğim, tertemiz puf puf yatağımı ve uyurken üzerinde ceylanların dolaşacağına inandığım, çiçekli yorganımın bitmesini beklerdim..
Şimdi artık kap kacaklarımız öyle bakırdan falan değil. kalayciii diye bağıranlar yok sokaklarımızda. Yanılıyormuyum bilmiyorum ama şimdiki yemekler, bakır tencerelerde yapılan o yemekler kadar da leziz değil sanki.. Mutfaklarda, gözlerini soğandan yaşarmış görmeye alışık olduğumuz anneler de artık babaların yanında ekmek kavgası veriyorlar. Çoğu şeyler hazır paketler içinde.. bir tek ısıtılmayı bekliyor. Bir telefona bakıyor, o meşhur Türk mutfağını sahiplenmeye çalışan, aluminyum kağıtlara sarılıp servis edilen hamburgerler.. pizzalar..hazır pideler
Bileyicilere de lüzum kalmadı. Herkesin mutfağında, elektrikli olmasa da kendimizin bileyebileceği aletleri var.
Şimdiki yastıklar, yataklar suni süngerlerden. Hemde amortisörlü diyorlar, ne demek se !? Yorganlar sentetik elyaflardan
söylendiğinde sanki uzay yolculuğuna hazırlık varmış gibi geliyor insana
Yaşadığım zaman içindeki bu evveli nedense özlüyorum. O sokaklardaki bağırışmalar, hepsi birer birer beynimde çınlıyor.. kulaklarımı dikip gözlerimi kapadığımda, hala bağırıyorlar derinlerden
bazen çayımı yudumlarken bir köşede, hayallerimde çocuklaşıyor, gülüyorum kendi kendime .. aynı çocukken büyüklerimi de bir köşede kıs kıs gülerken gördüğüm gibi
kim bilir? Belki de benzer çocukluk anılarımıza gülüyormuşuzdur.. gün gelip bizim torunlarımızda kıs kıs güldüklerinde, anlayacaklardır herhalde bizlerinde içten içten nelere tebessüm ettiğimizi..
Daha evvelki yazılarımda da belirttiğim gibi; yaşanmış hikayeler, çoğumuzun ilgisini çekiyor ve bir nebze olsun anılarımızda tekrar canlanabiliyorlarsa, hedefe ulaşılmış demektir. Geldiğimiz şu modern yüz yıl dünyasında, çocuklarımıza ve torunlarımıza bırakabileceğimiz en güzel miraslardan biri, geçmişte yaşadığımız eski ve saklı kalmış inanılması gerçekten zor anılarımızdır.
Neden eskileri özlüyoruz ? neden eski zamanlarımızı bazen içimizi çekerek arzuluyoruz? bunun cevabını aramak, araştırmak, karşılıklı sohbet edip, tartışabilmek ve yıllarca sene sonra bile hala o zamanı yaşayabilmek, insanoğluna has bir özellik ..
Hikayemde; isimlerini ve simalarını hala anımsayabildiğim ustaların bu gün itibariyle en az 90 yaşı veya üzerinde olabileceklerini düşünüyorum. Allah cc yaşayanlara uzun ömür, vefat edenlere rahmetini üzerlerinden eksik etmesin, toprakları bol olsun. Ustalarımız anılarda yaşasın. Bugün birazcık ustalar günü olsun.
Başka anılarda tekrar buluşabilmek ümidiyle, uzaklardan, Himalayaların ardından, Zonguldağıma en derin selam ve sevgilerimi yolluyorum. Sağlıcakla ve sevdiklerinizle hep beraber kalın güzel dostlar.
Mest: Evvelce ev içinde giyilen yumuşak deri ayakkabı. Genelde ayakkabı içi çorap niyetine giyilirdi.
Saya: Dış kapıda ayakkabıların bırakıldığı yer ( ayakkabılık )
İş bitiminde, giderken küller içine atılmış kalaylar tekrar alınır, ateş söndürülür, üstü toprakla kapatılırdı.
Yardımcı Kaynaklar.
Zonguldak Nostalji
zonguldaknostalji.com
Yıldırım Özener.
