SÖZÜN BAŞI

Zonguldak’ın yöresel değerleri söz konusu olduğunda Kdz. Ereğli Osmanlı Çileği, Devrek Bastonu, Devrek Beyaz Baklavası, Devrek Cevizli Kömeci, Çaycuma Manda Yoğurdu gibi bir dizi yerel ürün dillendirilip; rehber, broşür gibi tanıtım araçlarında da gelişigüzel bilgilerle anlatılıp, Kültür ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Müdürlüğü’nün “Türkiye Kültür Portalı”⁽¹⁾ başlıklı internet sitesine gönderilmesine karşın, adı geçen değerlerin coğrafi işaretli ürün olup olmadığı araştırılmadığı gibi, konuyla ilgili olarak yapılan çalışmalar da(!); hiç, ama hiç sorgulanmamıştır.

ŞAPKAYI YA DA TAKKEYİ VEYA FESİ ÖNÜNE KOYUP DÜŞÜNMEK…

Turizm, turizm projeleri, kültür, kültürel değerler, kültür mirası gibi sözcük ve sözleri kullanan bilumum araştırmacı, yerel tarihçi ve de kendini uzman olarak tanıtan muhteremler Türk Patent Marka Kurumu’nun “Coğrafi İşaretler Portalı”⁽²⁾ başlıklı sayfasına girip, “Türkiye’nin Coğrafi İşaretleri” alt başlığındaki haritada “Zonguldak”ı tıklarlarsa, karşılarına dört adet ürün (Ek:1) çıkar:

“Devrek Bastonu: 2003-2005”

“Devrek Kömeci (Devrek Cevizli Kömeci): 2017-2020”

“Devrek Beyaz Baklavası (Devrek Baklavası): 2017-2020”

“Çaycuma Manda Yoğurdu: 2018-2018”

Devrek Bastonu’nu Yaşatma ve Geliştirme Derneği’nin “Devrek Bastonu” için 2003 yılında yaptığı başvurunun 2 Mart 2005 tarihinde sonuçlanmasından on iki yıl sonra, 2017 yılında Devrek, Gökçebey Kültür ve Yardımlaşma Derneği adına “Devrek Cevizli Kömeci (Devrek Kömeci)” ve “Devrek Beyaz Baklavası (Devrek Baklavası)” için coğrafi işaret alınması konusunda bizzat ve bila ücret kaleme aldığım “Coğrafi İşaret Yolunda Devrek’le Özdeşleşen Ağız Tatlarımız”⁽³⁾ adlı proje (Ek:2), 9 Kasım 2019 tarihinde Türk Patent Marka Kurumu’na sunuldu.

Başvuru tarihimizden yirmi ay sonra, tutarlı gerekçesi olmayan savlara dayalı müdahalelere ve öznel amaçlı girişimlere karşın; Devrek Cevizli Kömeci (Devrek Kömeci), 30.07.2020/515 Tarih/Sayılı (Ek:3), Devrek Beyaz Baklavası (Devrek Baklavası) 30.07.2020/516 Tarih/Sayılı (Ek:4) Türk Patent Marka Kurumu kararlarıyla coğrafi işaret alarak, tescil edildi.

Sıkıntılı geçen bu yirmi aylık süre içerisinde hakkımızı ve haklılığımızı teslim eden Türk Patent Marka Kurumu (TÜRKPATENT) Başkanı Sayın Prof. Dr. Habip Asan’a, Daire Başkanı Sayın Hakan Kızıltepe’ye, dosyalarımızı inceleyen Sayın Neşe İloğlu’na teşekkür ederim.

TEK BOYUTLU KENT

Zonguldak; taşkömürüyle tek sektöre, Devrek Bastonu ile tek hediyelik eşyaya ve Kdz. Ereğli’deki bakanlık müzesiyle tek müzeye, yani tek olan değerlerle yaşadı ve yaşatıldı.

Örneğin kömür ve maden üzerine laf üretilirken, Zonguldak Maden Müzesi 2016 yılında açılabildi; adına festival düzenlenen Devrek Bastonu’na 2005 yılında coğrafi işaret alınabildi; ikinci müze ve ilk özel müze “Gökçebey Çanakcılar Özel Etnoğrafya Ve Arkeoloji Müzesi”⁽⁴⁾ 2005 yılında hizmete sunuldu.

Özcesi Zonguldaklı, yıllardır tek olan bu değerlerle övünür, öykünülürken; yörenin potansiyelinde var olan değerler araştırılıp, ürüne dönüştürülerek çoğaltılmadı, çoğaltılamadı.

Çeşitliliğin bir varsıllık (zenginlik) olduğu sadece konuşuldu; zaman zaman maddi temel olmayan anlatımlarla yazıya da dökülmesine karşın, sıkça yinelenerek nakarat dizesi olmaktan bir türlü kurtulamadı.

Bu saptamamın kültür mirası anlamındaki kanıtlarından biri de yukarıda sıraladığım örnekler olduğu için, yazımda “Şapkayı ya da Takkeyi veya Fesi Önüne Koyup Düşünmek” alt başlığını kullandım.

Tek boyutluluktan kurtulmanın olmazsa olmazı sektörel çeşitlilik olup; bu konuda önerilen sektörlerden biri de turizm ve turizmde çeşitlilik olmasına karşın, bakanlık kayıtlarında “yerelde üretilip⁽⁵⁾ bakanlıkça kabul edilerek”, turizme açılan “Zonguldak Gökgöl Mağarası” ile “Kdz. Ereğli Cehennemağzı Mağaraları” dışında, hizmete sunulan bir proje yok…

COĞRAFİ İŞARETLİ ÜRÜNLER VE KÜLTÜR TURİZMİ

Ülkemizde coğrafi işaret ve geleneksel ürün adı konularında yapılan başvurulara ilişkin tescil işlemleriyle ilgili iş ve işlemler Türk Patent Ve Marka Kurumu⁽⁶⁾ tarafından yapılmakta olup; Temmuz 2020 tarihi itibariyle coğrafi işaret almak için toplam 1099 adet başvuru yapılmış; bunların 511’i tescil edilmiş, 588’i inceleme aşamasındadır.

Zonguldak’tan Devrek Bastonu’nu Yaşatma ve Geliştirme Derneği’nin 2003 yılında yaptığı başvuru sonucu 2005 yılında tescil edilen Devrek Bastonu’ndan başka 9 Kasım 2017 tarihine kadar coğrafi işaretli ürün için başvuru yapılmaması düşündürücüdür…

Türk Patent ve Marka Kurumu’nca coğrafi işaret konusunda saptanan ve on yedi adet ürün grubundan on dördünün yeme içme, ikisinin hediyelik eşya (andaç) ile ilgili olması; toplumsal miras anlamında kültürü, kültürel değerleri; tecimsel ürün anlamında turizmi, kültür turizmini ilgilendirmesine karşın, Zonguldak’ta yöresel ürünlerle ilgili araştırmaya dayalı bir çalışma da yapılmamıştır.

Bu nedenle, yerel özellikler taşıyan geleneksel yöntem ve tekniklerle üretilen, yetiştirilen ve işlenen ürünlerin, coğrafi işaret kapsamında değerlendirilmesi bir turizm çeşitliliğidir.

Çünkü coğrafi işaret ve coğrafi işaretli ürün kültür mirası (ekinsel kalıt) ve permakültür anlamlarında sosyokültürel, agro turizm ve gastronomi turizmi anlamlarında da sosyoekonomik özellikler içerir.

Bu iki özelliğin birlikte projelendirilip, çok çeşitli (multimedya) araç ve gereçlerle tanıtılarak turizm pazarına sunulup, pazarlanması yörenin turizm çeşitliğine nitel, çekiciliğine de nicel boyut kazandırır.

Coğrafi işaret alan “beyaz baklava”, ile “cevizli kömeç” adlı yerel ağız tatlarımız Devrek ile özdeşleştiğinden, konuşma dilinde kısaca “Devrek Baklavası” ve “Devrek Kömeci” sözleriyle bilinip anılması; bu ürünlerin yöreyle olan aidiyetinin “söylem” olarak anlatılmasıdır.

Bu söylemin dillendirilmesi tanıtım için önemli ama, ürünün coğrafi işaret alması konusunda yeterli değil.

Çünkü bir ürünün coğrafi işaret alması için, “belirgin bir niteliği ve yaygın bir ünü” veya “özellikleri itibarıyla belirli bir coğrafi alan ile özdeşleşmiş” olmasının belgelenerek kanıtlanması gerekir.

DEVREK CEVİZLİ KÖMECİ, DEVREK BEYAZ BAKLAVASI

Devrek ile özdeşleşen bu ürünlerin malzemeleri olan un (buğday unu) ve ceviz (ceviz içi) geçmişte Devrek kırsalında ekimi yapılan buğday ile yörede yetiştirilen ceviz ağacından elde edilirdi.

1519 yılı Bolu Livası Kanunnamesi’nde Hızırbegeli (Devrek) adlı yerleşim biriminde sığır gönü (sığır derisi), sabun, tuz, kil yanında koz (ceviz), kestane, ketan (keten), buğday, panpuk (pamuk) ve meyve gibi bitkisel ürünlerin “akça” karşılığı satıldığının⁽⁷⁾ belirtilmesi ve proje konusu ağız tatlarında kullanılan buğday unu ile kozun bu ürünler arasında olması, Devrek ile aidiyetinin belgesidir.

Ayrıca Devrek ve yakın çevresindeki “Kozlugüney”, “Kozlukadı” ve “Kozluçay/Kozludere” gibi yöre adlarının “koz” yani “ceviz” sözcükleriyle tanımlanması, cevizin yöreyle özdeşleşmesinin bir başka kanıtıdır.

SONUÇ

On yıllarca, belki de yüz yıllarca yıllık bir mirasın, bir kültür mirasının bu projeyle kayıt altına alınmasını sağlayarak; hem geçmişe olan borçlarımızdan birini ödüyor, hem de coğrafi işaret kimliği kazandırdığımız bu ürünleri, yerel tat olarak gastronomi turizmine, gastronomi turizminin hizmetine sunarak, kurumsal sosyal sorumluluğunun gereğini yerine getiriyoruz.

---------------------------------------------

DİPNOTLAR

⁽¹⁾ Türkiye Kültür Portalı - Kültür ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Müdürlüğü^, https://www.kulturportali.gov.tr/

⁽²⁾ Coğrafi İşaretler Portalı - Türk Patent Ve Marka Kurumu, https://www.ci.gov.tr/, Bknz: Coğrafi İşaretler Veri Tabanı. 

⁽³⁾ Projenin Adı: Coğrafi İşaret Yolunda Devrek’le Özdeşleşen Ağız Tatlarımız: Devrek Beyaz Baklavası - Devrek Baklavası, Başvuru: Lütfü Çavuş, Devrek Gökçebey Kültür Ve Yardımlaşma Derneği Başkanı, Proje Koordinatörü: Raif Tokel, ÇEKÜL Vakfı (Haziran 2017 – 9 Kasım 2017)

⁽⁴⁾ Gökçebey’de Çanakçılar A.Ş. müze açarken; Zonguldak’ta “TTK”, Kdz. Ereğli’de “ERDEMİR”, Çaycuma’da “SEKA”, “Devrek’te “ORÜS”, Işıkveren’de “ÇATES”, Çatalağzı’nda “DDY”, Filyos’ta “SÜMERBANK” yetkilileri sahip oldukları ve zaman içerisinde terk ettikleri taşınmazlarla, kullanmadıkları araç ve gereçleri “endüstri mirası” olarak düşünür, “müze” olarak hizmete açabilirlerdi. Bu dipnot bilgisi, “endüstri mirasını” geveleyenlerin dikkatlerine sunulur…

⁽⁵⁾ “Mağara Turizminde Zonguldak ve Gökgöl Mağarası.1994” ile “İnanç Turizmi Projesi Kapsamında Kdz. Ereğli Cehennemağzı Mağaraları.1996” adlı çalışmalar, Zonguldak İl Turizm Müdürü olarak görev yaptığım dönemde tarafımdan kaleme alınıp İl Özel İdaresi Yatırım Programı ile Turizm Bakanlığı Yatırım Programı’na sunulan projelerdir.

⁽⁶⁾ Türk Patent Ve Marka Kurumu, https://www.turkpatent.gov.tr

⁽⁷⁾ Osmanlı’nın Arka Bahçesi Bolu Sancağı: 16.Yüzyıl’da Bolu, Düzce, Bartın, Karabük, Zonguldak, Prof. Dr. Kenan Ziya Taş, İstanbul. 2017, s: 273 (Ek:2-Bolu Livası Kanunnamesi Metninin Transkripsiyonu,26.Bölümce, s: 277)

SÖZLÜK

- Agro turizm: Tarım turizmi.

- Akça: Osmanlı Devleti döneminde kullanılan küçük gümüş lira.

- Hızırbegeli (Hızırbeyili): Devrek ve yöresinin XVI. Yüzyıl’daki adı olup; yöre, yönetsel anlamda Bolu Sanacağı’na bağlıydı.

- Kanunname: Osmanlı Devleti döneminde belirli konu hakkında hukuksal düzenlemeleri içeren padişah buyruğu.

- Liva: Osmanlı Devleti’nin yönetsel yapısında Tanzimat Dönemi’nden sonra vilayet (il) ile kaza (ilçe) arasındaki yönetim birimi, sancak.

- Permakültür: Sürdürülebilir tarım, kalıcı tarım.

- Transkripsiyon: Çevirme, tercüme edilmiş yazı.

KAYNAKÇA

- Doğal, Tarihsel ve Kültürel Değerleriyle Devrek, Raif Tokel, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi. Zonguldak.2016, s: 224

- Zonguldak’ta Turizm: Sorunlar - Öneriler, Raif Tokel, İl Turizm Müdürü, Zonguldak.1996, s: 42

-------------------------------------------------------------

İletişim: Raif Tokel, Telefon: 0 533 749 81 49, e-ileti: raiftokel@yahoo.com