Zonguldak, birçok konuda olduğu gibi elektrik konusunda da ilklerin, öncülüğün şehridir. Ya da en azından elektrik konusunda hiç de geç kalmamıştır. İsterseniz dünyada ve Türkiye'de elektrik konusunda atılmış ilk adımlara bakalım. Sonra da bu konuda Zonguldak'ta yapılanları görelim.
Dünyada ilk belediye elektrik sistemi, 1891'de, ABD-Washington'da kuruldu. Türkiye'de ise, 1902 yılındaki Tarsus'taki amatör elektrik üretimini saymazsak, ilk santral 1914 yılında İstanbul-Silahtarağa'da kurulur. Bundan sonra ikinci büyük santral, İzmir-Alsancak'ta 1928 yılında faaliyete geçer.
Dünyada ve Türkiye'de elektriğin kullanımı bu tarihsel panoramayı gösterirken bir de Zonguldak'a bakalım.
Dünya ölçeğinde 33 yıl, ülke bazında ise sadece on yıl sonra Zonguldak'ta elektrik üretiliyor ve kullanılıyor.
Zonguldak'ta kömür üretimi, 1841 yılından itibaren Osmanlı devlet adamlarının oluşturduğu bir kumpanyaya havale edilir. Daha sonra yerli-yabancı kişi ve kurumlar üretim alanına girer. Zamanla Zonguldak, önemli ölçüde üretimin yapıldığı bir "maden bölgesi" halini alır.
Üretimin olduğu her yer gibi maden havzasında da enerjiye ihtiyaç duyulmuştur. Lavuarların, atölyelerin çalışması, aydınlatma vb. gereksinimler gereği asrın buluşu elektriğin havzaya gelmesini geciktirmez elbette. Bu bir anlamda sınai-iktisadi bir zorunluluktur. Giderek maden ocakları işleticileri, her biri kendi ihtiyacını karşılamak için santraller kurmaya başlar. Bu günün gözüyle bu santralleri çok küçük ve önemsiz görebilirsiniz.
Elektrik, dünyada çok yeni bir enerji kaynağıdır. Dolayısıyla bu konudaki teknolojik bilgi ve donatımlara ulaşmak, temin etmek hiç de kolay değildir. Bu nedenle o günün koşullarında bu kadar çok santralin kurulabilmesi çok önemli bir olgudur, başarıdır.
Değerli araştırmacı Ekrem Murat Zaman "Zonguldak, İnsan, Mekan, Zaman" kitabının 239'uncu sayfasında bu santralleri aşağıdaki çizelgede şöyle gösterir.
Üstelik bu santraller, sayısal zenginliklerinin yanında üretim kapasitelerine göre de önemli kuruluşlardır.Görüldüğü gibi, o yıllarda Türkiye'nin çok büyük bir kısmında elektrik bilinmez ve tanınmazken, Zonguldak'ta üretiliyordu. Çok sayıda elektrik üretim tesisi, santral mevcuttu.
Bunların ilki, 4 milyon kWh elektrik üretimiyle taşkömürü havzasının ilk, Türkiye'nin ikinci termik santrali 1924 yılında Kozlu'da Sarıcazadelere ait 17 Ocaklarında, "Türk Kömür Madenleri A.Ş." adlı İtalyan şirketi tarafından kuruldu.
(Meriç Elektrik web sayfası)
Aşağıda, bu santralin fotoğrafını göreceksiniz. Santral, Kozlu-İhsaniye 17 alanında, Kozlu Deresinin Zonguldak yakasındaydı. Bugün fotoğraftaki köprünün yerinde yine beton bir köprü var. Santralin bulunduğu alanda ise, Pelenkoğlu Hazır Beton Tesisleri bulunuyor.
Yukarıdaki santraller bununla da sınırlı değil. Bir de 1927 yılında hizmete açılan ve aşağıda fotoğrafını gördüğünüz "Belediye Santrali" var.
Bu santral, Hüseyin Fehmi İmer'in Belediye Başkanlığı döneminde yapılır. Belediye Elektrik Santrali, bugünkü İtfaiye Müdürlüğü hizmet binasının karşı yukarısındaki eski EKİ Yüksek Gerilim'in olduğu alandadır. Bu binanın ne zamana kadar varlığını sürdürdüğü, ne zaman yıkıldığı ise bilinmiyor. Bu santralin hizmete açılması o gününün koşullarında çok önemlidir. Bu nedenle ulusal basında, örneğin, dönemin en güçlü ve yarı resmi gazetesi olan Cumhuriyet Gazetesi'nin 10 Ağustos 1927 tarihli baskısında yer alır.
Ayrıca bu haberde, santralin gücünün 100 KW olduğu, bu kapasitenin 15 KWatt'ı ile şehrin cadde ve sokaklarının, 85 KWatt'ı ile de evlerin ve dükkanların aydınlatılmasına ayrıldığı da verilen bilgiler arasında.
Dolayısıyla, bu santraller sayesinde, Zonguldak'ta elektrik konusunda bilgi birikimi, meslek eğitimi ve deneyiminin de önü açılmış oldu. Doğal olarak diğer mesleklerin gelişmesine de yol açtı.
"Cumhuriyetin On Yılında Zonguldak ve Maden Kömürü Havzası" kitabında 1933 yıllında Esnaf-Cemiyetleri anlatılırken, Fotoğrafçılar ve Elektrikçiler Cemiyeti de anılıyor ve 27 üyesinin olduğu belirtiliyor. Cemiyetin başkanı da, Nazım Bey'dir. Yani Nazım Baysal .
Nazım Baysal, o tarihte şehrin tek fotoğrafçısıdır. Yani o tarihte cemiyete kayıtlı 26 elektrikçi vardır.
Yani Zonguldak'ta modern sanat ve mesleklerin ilki elektrik mesleğidir.
A.Tahir Karauğuz'un hazırladığı 1936-37 yıllarına ait bir çeşit telefon ve adres rehberi olan "Zonguldak Kılavuz" isimli kitapçıkta "Elektrikçiler Komisyonu Cemiyeti" başkanının "Refik" olduğu ifade edilir. Yani Nazım Baysal'dan sonra ikinci başkan, Refik Bey'dir (büyük olasılıkla Refik Fenmen).
1957 yılında Zonguldak Elektrikçiler ve Radyocular Odası'nın da başlangıcı olan, Zonguldak Elektrikçiler ve Radyocular Derneği kurulmuş.
Kurucular Listesi:
(Belge kaynağı: Hamit Salman)
1991 yılında dernek, yasa gereği "Meslek Odası" kimliğine kavuşur. Başkanlığını ise sırayla;
Mehmet Çağan (1957-80), Yusuf Külah (1980-82), Mehmet Esen (1982-87), Ali Kaya (1988-2010) ve İbrahim Artikar (2010- devam) yapar.
Reklam metinlerinden ilki; Tahir Karauğuz'un hazırladığı 1936-37 yıllarına ait bir çeşit telefon ve adres rehberi olan "Zonguldak Kılavuz" isimli kitapçıktan, ikincisi de 6 Mayıs 1968 günlü Türksesi Gazetesi'nden alınmıştır.
[*] [*] [*] [*]
MESLEĞİN DOĞUŞU, GELİŞİMİ...
Elektrikçilik mesleği konusundaki eğitim, her meslekte olduğu gibi iki alanda yapılmıştır.
Birincisi, bizzat işbaşında, ustalar tarafından "pratik eğitim", ikincisi de okullar ve kurslar kanalıyla yapılan "teorik eğitim"...
[*] [*] [*] [*]
PRATİK EĞİTİM...
Türkiye'de elektrik bilinmezken, Zonguldak'ta birçok elektrik santrali olduğunu görmüştük.
Bu santralleri kuran yabancı kuruluşlar; gerek kurulum, gerekse de işletim safhalarında zorunlu olarak meslek eğitimi de vermişlerdir. Başlangıçta kendi elektrik mühendisi ve teknik elemanlarını da getirmişlerdir. Doğal olarak bu elemanların yanında Türk elektrik ustaları da yetişmiştir. Yani, bölgede elektrikçilik mesleği kömür işletmeciliği ile başlamış ve sürmüştür. Yabancı ve yerli şirketlerin kamulaştırılması ile süreç de devam etmiştir. Piyasada çalışan, işyeri açan elektrik ustalarının neredeyse tamamı, EKİ-TTK kökenlidir. Mesleği de bu kurumlarda öğrenmişlerdir
Bu süreçte (Özel İşletmeler-EKİ-TTK) kömür işletmeleri pratik eğitimin yansıra teorik eğitim veren kurslar, seminerler düzenlemiş ve hatta okul açmıştır. İnsan Gücü Eğitim Merkezi bünyesinde çeşitli meslek dallarında eğitim veren kurum, kendisine gerekli olan teknik elemanları yetiştirmiştir
Özel sektör elektrik işletmelerinin de mesleğin öğretilmesi konusunda önemli katkıları vardır.
Bu işyerlerine usta-çırak ilişkileri içeresinde çok sayıda kalfa ve usta yetişmiştir.
Örneğin mesleğin efsane ustaları Sabahattin Tufan (Tufan Elektrik), Mehmet Esen (Esen Elektrik), Mehmet Çağan, yüzlerce ustaya bu mesleği öğretmişlerdir. Piyasada mevcut elektrik tesisatçılarının büyük bir kısmı bu kaynaktan geliyor. 1980 sonrasında bu işyerlerine Barış Elektrik'i de eklemek gerekir. Bu işyerinden de çok sayıda eleman yetişmiştir.
[*] [*] [*] [*]
SABAHATTİN TUFAN İLE YAPTIĞIM SÖYLEŞİDEN...
- 1946 yılının Ocak ayında Zonguldak 63 Kok Fabrikasında Elektrikçi Vardiya Ustası olarak işbaşı yaptım. Burada 1954 yılına kadar çalıştıktan sonra ayrıldım. Sonra Ulu Cami altında serbest meslek olarak elektrikçi dükkanı açtım. Böylece bu işe de başlamış oldum.
- Başladığın yıllarda elektrikçi olarak kimler vardı?
- O yıllarda fazla meslektaş yoktu. Hatırladıklarım; Mehmet Çağan, Ziya Kabaca ve Elvan Kazancıoğlu isimli arkadaşlardır. Bizde yetişen ustalardan hatırladıklarım; Mehmet Kocageniş, Yakup Eleman, Hüsnü Kalaycı (Çaycuma), Feridun Erentöz (TEDAŞ), Hasan Kara (Filyos), Mecit Yürektürk (Karaelmas), Orhan Erbaycu (sonra okudu Elektrik Mühendisi oldu), Mustafa Sağır, Mustafa Zoroğlu, Musa Aykın (Atmaca), Şahin Zoroğlu, Cemal Demirci, Kadir Demirci, Ünal Altıntaş, Mustafa Gürsoy, İsmail Gürsoy, Erdal Taştekin, İsmet Keskin, Yüksel Keskin, Olcay Topçu, Orhan Yavuz, benim yetiştirdiklerimdir. Bu kadar da değil, ama bazılarını hatırlayamıyorum.
[*] [*] [*] [*]
YAKUP ELEMAN İLE YAPTIĞIM SÖYLEŞİDEN...
- Yakup Usta, sen elektrik piyasasında en eskilerden birisin. Mesleğe başlamanı ve o tarihteki elektrikçiler konusunda bildiklerini anlatır mısın?
- Ben mesleğe 1968 yılında 12 yaşındayken Tufan Elektrik'te başladım. Ustam Sabahattin Tufan'dı. Sabahattin Usta, EKİ Kok Fabrikasından ayrılarak piyasaya geçmiş, dükkan açmış. Ben başladığımda Tufan Elektrik, Ulu Cami altındaydı. O zaman bizim dışımızda Ulu Cami'nin karşısında İstanbul Oteli'nin altında Esen Elektrik vardı. Mehmet Esen ve Kumcu Bayram ortaktı. Köprü altında, ayakkabıcıların arkasında, yani dere tarafında Mehmet Çağan, Toptancılar Sokağı'nda Yusuf Külah, Sendikaya çıkarken sadece malzeme satan Tezcan Ticaret, Soğuksu'da Dereiçi'nde Ahmet An, Acılık'ta Enbiya Kır vardı.
[*] [*] [*] [*]
TEORİK EĞİTİM...
Her ne kadar "Teorik Eğitim" başlığı altında ifade etsek de, bu bölümde anlatılan kurumlar pratik-atölye eğitimi de vermişlerdir. Bu başlığı, ağırlıklı olarak pratik-işbaşında eğitim veren özel işyerleri ile ayırabilmek için kullandık.
[*] [*] [*] [*]
ZONGULDAK MADEN MÜHENDİS MEKTEBİ (1924 -1931)
Zonguldak'ta, elektrik mesleğindeki ilk teorik eğitim, Maden Mühendisliği Okulu ile başlar. Bu okulda okutulan derslerden biri de "Maden Elektriği" ya da "Sınai Elektrik"dir. Bu ders, elektriğin maden işletmeciliğinde kullanılması konuludur. Ama bölgedeki ilk teorik elektrik eğitimi olması yönünden önemlidir.
Burada Mehmet Refik Fenmen'i anmamak vefasızlık, saygısızlık olur. Fenmen, Türkiye'nin ilk elektrik mühendislerindendir. Refik Fenmen, Zonguldak kömür havzasında çok büyük izler bırakmıştır. O, en önemli eğitim ve yöneticilik sınavını, Zonguldak Maden Yüksek Mühendis Mektebi'nde verir. 1925′te atandığı Zonguldak Kömür İşletmesi'ni modern bir işletme haline getirir. Maden Mühendis Mektebi, Refik Bey tayin edildiğinde yeni kurulmuştur.
Özetle elektrik konusunda Zonguldak'ta ilk teorik eğitim veren okul, Zonguldak Maden Mühendis Mektebi, ilk öğretici-öğretmen Refik Fenmen'dir.
[*] [*] [*] [*]
Hiç şüphesiz bu konudaki en önemli eğitim kurumlarından biri de, Zonguldak Endüstri Meslek Lisesi'dir. 1957 yılında eğitime başlayan Elektrik Bölümü'nde sırasıyla Bölüm Şefliği yapan teknik öğretmenler şöyle: Şahin Onat, Erdoğan Ağırbaş, Nisbet Göneni, Halil Şimşek, Kemal Vatan, Tahir Argün, Mehmet Gümüş, Nafiz Terzioğlu.
(Kaynak: Nafiz Terzioğlu)
[*] [*] [*] [*]
Yine bu alanda nitelikli teknik eleman yetiştirmek amacıyla 1973 yılında Çıraklık Meslek Kursu, yani bilinen adıyla "EKİ Çıraklık Okulu" açılır.
Birçok meslek dalında eğitim veren bu okulda, elektrikçilik mesleği dalında da eğitim verilir. 1973-1989 yılları arasında 216 öğrenci, elektrikçi olarak mezun olur ve tamamına yakını kurum bünyesinde istihdam edilir.
(Kaynak: Gürsel Yıldırım, Endüstri Mühendisi, TTK)
Kaynak ve geniş bilgi:
Zonguldak'ta Elektriğin Tarihi - Kitap - Ali Kaya
