DÜNYA TİYATROLAR GÜNÜ NEDENİYLE

Raif TOKEL, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi([*])

Antik Anadolu Coğrafyasında Tiyatro Kültürü

Uluslararası Tiyatro Enstitüsü, 1961 yılında "27 Mart" gününü "Dünya Tiyatro Günü" olarak kutlanmasını kararlaştırması üzerine, ulusal tiyatromuzun kurucusu Muhsin Ertuğrul, aynı yıl Cumhuriyet Gazetesi'nde kaleme aldığı "Tiyatronun Değeri" başlıklı yazısında, "Bize Bergama'yı gezdiriyorlardı. O günden hala kulağımda kalan sözleri ve sayıları sıralarsam şu satırlar çıkar: Virankapı'daki Roma Tiyatrosu 30.000 kişiliktir. Tellidere'deki tiyatro 50.000 seyirci içindir. Dünyanın en dik tiyatrosu sayılan Bergama Tiyatrosu 15.000 kişi alır. Asklepion'daki tiyatro 4.500 hastaya ayrılmıştır. Demek bizim Bergama'da bir zamanlar günde yüz bin kişi alan dört tiyatro (1) varmış. O zamanki nüfus 160.000 imiş" sözleriyle tiyatronun insan yaşamındaki önemini dile getirmesi ve söz konusu yazının bin dokuz atmışlı yıllarda ortaokul Türkçe Dersi kitabında(2) okuma parçası olarak işlenmesi anlamlı olduğu kadar düşündürücüdür de...

Bu tarihsel saptamayı zaman tüneli içerisinde düşündüğümüzde, karşımıza antik dönem Anadolu coğrafyasında tiyatro sanatına verilen önem ve değer çıkar.

Yüzyıllar önce Anadolu coğrafyasını yurt edinenler barınmak için konut, korunmak için sur ve kale, ibadet etmek için tapınak yaptıkları gibi toplumsal, eğitsel ve ekinsel (kültürel) gereksinimleri için tiyatro yapıları (amfiteatr) yapmışlardır.

3.442 kilometrekarelik il coğrafyamızda geçmişi antik döneme dayanan Herakleia Pontike (Kdz. Ereğli) ve Tieion (Filyos) adlı yerleşim birimlerinde de antik dönem tiyatrosunun izleri vardır.

Filyos'taki "Antik Tieion Tiyatrosu" 2006, 2008 ve 2010 yıllarında Prof. Dr. Sümer Atasoy başkanlığında başlayan ve günümüzde Doç. Dr. Şahin Yıldırım başkanlığında sürdürülen arkeolojik kazı çalışmalarıyla iyice ortaya çıkmış(3);

Kdz. Ereğli'deki "Antik Herakleia Pontike Tiyatrosu"nun yeri bilinmezken(!), kentte mim sanatından örnekler sunan pantomim(4) sanatçısı Krispos'a ait anıt mezar bulunmuştur...

Antik Tieion Tiyatrosu

"Antik Tieion Tiyatrosu", Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 14.01.1977 Tarih ve 288 Sayılı Kararlarıyla Birinci Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak kabul edilen "Hisarönü (Filyos) Tios Antik Kenti" sınırı içerisinde olup (Ek:1);

Adı geçen koruma kurulu kararında Antik Tieion Tiyatrosu, "Roma Devri'ne ait bu tiyatro Karadeniz sahilinin günümüze kadar korunmuş, bilinen tek tiyatro yapısıdır. Kentin güneyindeki yamaca yaslanmış şekilde, eğimli araziye uygun olarak inşa edilmiştir. Taş oturma sıralarının bir bölümü sökülerek, geç dönemlerde yapılan inşaatlarda kullanılmıştır. Yürütülen kazı çalışmaları sırasında tiyatronun sahne kısmı ve oturma koltuklarının bir bölümü ortaya çıkarılmıştır. Bu alanda yapılan temizlik çalışmaları sırasında iki adet heykel ele geçmiştir" sözleriyle betimlenmiştir.

Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun kırk iki yıl önce aldığı kararda yer alan "Roma Devri'ne ait bu tiyatro, Karadeniz sahilinin günümüze kadar korunmuş, bilinen tek tiyatro yapısıdır" tümcesi, yörenin sosyokültürel imajını öne çıkaracak çok önemli bir savsöz olmasına karşın; bu önerme, sadece okuyanların bilgi dağarcıklarında kalmıştır...

Mim Sanatçısı Krispos

1974 yılında Kdz. Ereğli kent merkezinde Meydanbaşı yöresi ile Göztepe yöresini birbirine bağlayan köprünün yapımı sırasında bulunan ve 1984 yılına kadar bulunduğu yerde bir süre korunduktan sonra, önce Atatürk Kültür Merkezi'nin, sonra 1988'de Kdz. Ereğli Müzesi'nin bahçesine taşınan bu anıt mezarın aidiyeti (kim olduğu?) , dönemi (hangi döneme ait olduğu?) hakkında ilk araştırma ve inceleme Prof. Dr. Sencer Şahin (5) tarafından yapılmıştır. (Ek:2a, Ek:2b)

Bu arkeolojik değerin gövdesinde Prof. Dr. Sencer Şahin tarafından okunup dilimize çevrilen klasik Helen diliyle sodates (sotadeus) ölçüsüne göre yazılmış, on dokuz dizeden oluşan bir metni içeren yazıtta (Ek:2b);

- Pantomim sanatçısı olan Krispos'un, ilk defa düzenlenen "ritmik trajedi" yarışmasında ödül aldığı ve yirmi dokuz yaşındayken Herakleia Pontika'da ölmesi üzerine, "anısını yaşatmak amacıyla bu anıt mezar yapılmıştır" yazılıdır.

Anıt mezarın kimliğini belirten yazıttaki bu anlatım, Roma İmparatorluğu Aegyplus (Mısır) Eyaleti vatandaşı olan Krispos'un, MS: II ya da MS: III. Yüzyıl'da Herakleia Pontike'de (Kdz. Ereğli) yaşamış pantomim sanatçısına ait olduğunun kanıtıdır.

Sonuç Ve Öneri

Siyasal ve yönetsel içerikli müdahalelerle bölünen tarihsel coğrafyamızda Herakleia Pontike (Kdz. Ereğli) ve Tieion (Filyos) gibi iki adet antik yerleşim birimi varken;

- Maddi temeli tartışma konusu olan sözde proje önerileri adlı söylemler yerine, yöremizin tarihsel ve kültürel geçmişi hakkında literatür taraması yapılıp/yaptırılıp, doğruluğu kanıtlanmış verilere dayalı yerel ve bölgesel değerlerin(7) öne/ortaya çıkarılarak yerel, ulusal ve uluslararası kamuoyuna tanıtılması;

[*] Söz konusu değerlere sahiplenme bilincini doğuran ve bu bilinci pekiştiren yaklaşım olduğu gibi, yörenin tarihsel ve ekinsel kimliğinin çeşitlenerek varsıllaşmasına da yol açacak bir çalışma olacaktır.

DİPNOTLAR

(1) Virankapı, Tellidere, Asklepion Antik Bergama (Pergamum) kentindedir. Adını tanrı Apollon'un oğlu olan ve Sağlık Tanrısı olarak bilinen Asklepios'tan alan "Asklepion" antik kenti, dünyanın ilk sağlık merkezi olarak bilinir ve antik Pergamum kenti sınırları içindedir.

(2) Ortaokullarda Türkçe Dersleri: II - A.Birkan, İ.İleri, R.Gökyayla, S.Aykun; İstanbul. 1966, s: 62-62

(3) Tios - Filyos 2010 Yılı Kazısı, Prof. Dr. Sümer Atasoy - Yrd. Dr. Şahin Yıldırım, XXIII.Kazı Sonuçları Toplantısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara.2011

(4) Pantomim, klasik Helen dilinde "panto (herşey) ve mim/meisthai (taklit etmek, temsil etmek) sözcüklerini birleşmesiyle türemiş bileşik yapılı bir sözcük olup " her şeyi taklit eden" anlamını içerir.

Pantomim (Mim Sanatı): Sözsüz tiyatro oyunudur. Gösteri sanatının dallarından biri olup, kısaca "mim" sözcüğüyle de tanımlanır. Pantomimde sanatçı, yüz mimiklerini, el-kol ve beden hareketlerini kullanarak temayı anlatmaya çalışır. Bir anlamda pantomim, evrensel bir tiyatro dili olarak kabul edilir.

(5) Prof. Dr. Sencer Şahin (1939 - 2014) Eski Çağ dilleri ve kültürleri konusunda uzman bilim adamı, arkeolog.

Prof. Dr. Sencer Şahin'in konuyla ilgili olarak kaleme aldığı makale "Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik" adlı bilimsel dergide 1975 yılında "Das Grabmal des Pantomimen Krispos in Herakleia Pontike" başlığıyla yayımlanmıştır.

→ Bknz: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, Sayı:18, Yıl:1975, sayfa: 293 - 297

(6) Krispos (Crispos) Anıt Mezarı (Fotoğraflı Bilgi Panosu: 70 cm x 100 cm) - Raif Tokel, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi.2014

(7) Bizzat hazırladığım "Pantomim Sanatı ve Krispos - Raif Tokel" başlıklı proje önerisi hakkında ilgili kurum, kuruluş ve yetkin kişilerle görüşmeler sürdürülmektedir.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

([*]) Raif TOKEL, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi

Telefon: 0 533 749 81 49

e-ileti: [email protected]