"Bir yerin kutsal sayılması, çeşitli etkilerden kaynaklanıyordu: Mağaralar, koruluklar, tepelerin dorukları, kaynaklar, akarsular ve deniz gibi fiziksel özellikler saygı uyandırırdı. Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu? R.E. WYCHERLEY, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.1993, s: 80"

R.E. WYCHERLEY'in "Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu?" adlı yapıtında belirtilen doğal coğrafya ile ilgi-

li yüzey biçimlerinin çoğu Kdz.Ereğli coğrafyasında bulunması gerçeğinden hareketle hazırlayıp; 2011 yılında il-gililere sunduğum "Kdz.Ereğli'de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe" adlı dosya "öyküsü", "savsözü", "yazılı ve görsel dokümanları" olan bir proje olup; bu yazı, söz konusu projenin (Herakleia Tepesi Ve Herakleia Pon-tike Kalesi Arkeolojik Yüzey Araştırması ve Çevre Düzenlemesi Projesi) ile ilgili bölümünden özetlenmiştir.

Kdz.Ereğli'de Üç Tepe: Çeştepe, Göztepe, Kaletepe

Karadeniz kıyısında denize dik inen tepelerin eteğinde kurulan Kdz.Ereğli, doğuda "Göztepe", kuzeyde

"Kaletepe", kuzeydoğuda Örencik Tepesi ve Hacı Hasan Tepesi, kuzeybatıda "Çeştepe" ve Maltepe adlı yüksel-tilerle çevrilidir. Bu yüzey biçimleri içerisinde doğal yapısı, tarihsel ve kültürel özellikleriyle öne çıkan "Çeştepe" "Göztepe", "Kaletepe" adlı yükseltiler, yörenin geçmişine tanıklık ettiği için konuyla ilgili uzmanlarca "sit alanı" olarak kabul edilmiş değerlerdir.

Herakleia Tepesi'nden Kaletepe'ye ve Kirmanlı Mahallesi

Doğal limanı, ormanları ve akarsularının oluşturduğu bitek toprak yapısıyla yerleşim birimi olarak seçi-len yöre, mitolojinin ünlü kahramanı Herakles'e adanıp, Herakles (Herkül) ile anıldığından; yerel coğrafyada "Herakleia Tepesi", "Herakles Mağaraları" gibi kimi adlar (adlandırmalar), Herakles'e izafeten "nişane-i şükran" anlamında verilmiştir.

Söz konusu doğal yükseltinin bulunduğu mahalleye "kale, hisar" anlamını içeren Farsça kökenli "kir-manlı (Kirmanlı Mahallesi)" adının ne zaman verildiğine dair basılı kaynağa dayalı bilgiye ulaşamadım. Halk ta-rafından benimsendiği için yerel ağızda da kullanılarak "Kirmanlı Mahallesi" adıyla "resmi adres" olan bu söz-cüğün, adı geçen kaleyle özdeşleşmesi, yöredeki yerleşimin sürekliliğiyle ilgilidir.

Herakleia Tepesi ve Herakleia Pontike (Heraclea) Kalesi→Kdz.Ereğli Kalesi

Antikçağda yerleşim birimlerini belirleyen ve kentlerin kurucu atası sayılan ktistesler "Tanrılar yüksek-te oturur" inancıyla kentlerin, doğal yükseltiler üzerine kurulmasını salık vermişler; dinsel, kamusal ve toplumsal amaçlı kullanımları içeren; bireysel ve toplumsal gereksinimleri karşılayan tüm yapılar da, kutsanmış doğal yükseltiler üzerinde yapılmıştır.

Herakleia Tepesi de, konumu itibariyle kente ulaşımı sağlayan doğal limana ve yerleşim alanına ege-men konumda olup, o zamanki olanaklarla ulaşılması oldukça güç bir yükseltidir.

Kaynaklara göre Herakleia Pontika Tiranı(1) Klearchos(2) döneminde, kentin akropolisi/akropol(3) bu te-pe üzerinde inşa edilmiş; Roma İmparatorluğu döneminde Hıristiyanlık, devlet-imparatorluk dini (resmi din) olunca, paganizme (putperestlik) ait yapılarla birlikte buradaki yapılar da yıkılmıştır. Bizans İmparatorluğu dö-neminde (Orta Bizans Evresi:1050-1150) yıkılan yapı kalıntıları üzerine yapılan bu kale, zamanın kayıtlarına "He-rakleia Pontike (Heraclea) Kalesi" adıyla yer almıştır.

Çeşitli nedenlerle Herakleia Pontike'ye (Heraclea) gelen/uğrayan araştırmacılar, gezginler, misyonerler ve kolonistler yazılarında kentin tarihsel kimliğini oluşturan değerler arasında "Herakleia Pontike (Heraclea) Ka-lesi'nden de söz etmelerine karşın, yöreyle ilgili tarihsel ve arkeolojik amaçlı ilk bilimsel araştırma, 1941 yılında yayınlanan Friedric Karl DÖRNER'e ait "Küçük Asya Yazıtları Koleksiyonu"ndaki metindir.

F.Karl DÖRNER, Avusturya Bilimler Akademisi adına 1939'da başlattığı çalışmayı kırk (40) yıl sonra 1960-1961 yıllarında Wolfram HOEPFNER ile birlikte sürdürmüş ve F.K. DÖRNER ile W.HOEPFNER(4) tarafından yapılan çalışmalar, yörenin tarihine ışık tutan ilk bilimsel yapıtlar olup; "Herakleia Tepesi Ve Herakleia Pontike Kalesi Arkeolojik Yüzey Araştırması ve Çevre Düzenlemesi Projesi - Proje Sahibi: Halil POSBIYIK, Proje Koordinatörü: Raif TOKEL, Kdz.Ereğli Belediyesi Başkanlık Danışmanı, 2011" adlı proje(5), bu yapıttan ve yapıtın ekindeki çizimlerden yararlanılarak hazırlanmıştır.

Kalenin Özellikleri

"Herakleia Pontike (Heraclea) Kalesi" bulunduğu/yapıldığı arazinin doğal konumuna ve koşullarına uygun olarak planlanmış; genişçe bir iç avlusu olan, düzgün planlı bir askeri yapıdır. Kimi kaynaklarda Cene-vizliler(6) tarafından yapıldığı belirtiliyorsa da bu sav, henüz kanıtlanamamış olup; tarihsel bilgilere ve kullanılan tekniğe göre Bizans yapısı özelliği taşıyan ve XI/XII.Yüzyılda yapıldığı sanılan "Herakleia Pontike (Heraclea) Ka-lesi", çağdaşı diğer Bizans yapısı kaleleriyle ve Bizans kent surlarıyla ayni teknik özellikleri taşımaktadır.

Duvarlarının önemli bölümü yıkık ve harap durumda olan bu askeri yapının, dış ve iç avlusunda ge-reksinimlere göre yapılmış kuleler, depolar, odalar gibi planlanmış kullanım alanları olabilir.

Ayakta kalabilen kule duvarları ile kulelerdeki odalara ait olduğu sanılan duvarlar, dökme duvar(7) tipinde olup; duvar ve kemer kalıntılarına göre duvarlarının üzerileri tonozludur. Duvarların alt bölümlerinde a-çık ve koyu kırmızı renkli tuğla ile gri renkli tüf taşı(8) kullanılmış olup; gri renkli kristal tüften yapılmış kesme taşlar, kaplama öğesi olarak değerlendirilmiştir.

Geniş ve düz bir alanı içeren dış avluda depolar ile su gereksinimini karşılayan bir sarnıç bulunmakta-dır. Düzensiz bir paralelkenar biçiminde olan sarnıcın görünen duvarlarının iç yüzeyi, su içinde sertleşen kırmızı renkli hidrolik harçla(9) kaplıdır.

Kente egemen doğal yükselti üzerinde, koruluk bir alanda, geniş bir düzlükte günümüze dek ula-şabilmiş kuleler ve kaleyle ilgili yapılara ait duvar kalıntılarının görkemli dışa vurumu olan som/masif kütlesi (görünürdeki tüm hacmi kaplayan kütle), kalenin göze çarpan başlıca karakteristik özellikleridir.

Kalenin Yapımında Kullanılan Malzemeler

Savunma amaçlı yapılmış askeri bir yapı olan bu taşınmaz kültür varlığı, yerel yapı malzemesiyle XI/ XII.Yüzyıl teknik özelliklerine göre yapılmış ve yapımında yöredeki doğal malzeme (kalker taşı, tüf, çakıl taşı), tuğla, kum, kireç kullanılmış, dış duvarları çeşitli boyutlarda kesme taşlar, oda duvarları açık ve koyu olmak üzere kırmızı renkli tuğlalar ile örülmüştür.

Kalenin Bugünkü Durumu

"Zonguldak Kültür Envanteri(10)" başlıklı ve adı "Kültür Envanteri" olan ama sadece ilgili kurul kararla-rından ve bu kararların gelişigüzel aktarılmasından oluşan "resmi" yayına göre "Herakleia Tepesi", Gayrimen-kul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu'nun 14.11.1981/3241 Tarih/Sayılı kararlarıyla I.Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak tescil edilmiş ve bu kararla ilgili olarak ayni Kurul'un 09.09.1982/3791 Tarih/Sayılı, Ankara Kültür ve Ta-biat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 02.07.1987/3441 Tarih/Sayılı kararlarıyla "iki kez revizyon kararı" alınmasına karşın, "yapı" ve "yapıya ait koruma kurulu kararları" yazgılarıyla baş başa bırakılmıştır.

I.Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak tescil edildiği tarihten (1981) bir yıl sonra (1982) revizyon kararının alınmasının esbab-ı mucibesi, yapıya ivedi olarak müdahale edilmesiyle ilgili olup; bu durum, yörenin tarihi ve kültürü hakkında ahkam kesen bilumum araştırmacıların, yerel tarihçilerin dikkatlerini çe-ke-me-miş-tir!...

Kaynaklara göre geçmişte yaşanan bir deprem sonucu iç avludaki duvarlar ile kale duvarları çatlamış; hatta bazı duvarlar yıkılmış; avlunun dış duvarlarıyla bağlantılı olan kuleler - kaleye ait kuleler yıkık ve harap bir durumdadır.

Zamanın ve doğanın yarattığı aşınma ve yıkım sürmekte olup; kaleye ivedi olarak müdahale edilmezse, bu taşınmaz kültür varlığı, boynundaki koruma kurul kararlarıyla birlikte süreç içersinde yok olacaktır...

DİPNOTLAR:

(1) Tiran (Tyrannos): Siyasal iktidarı yasalara aykırı biçimde ele geçiren kişi.

(2) Klearchos (Clearchos, Hemşehri Klearhos): MÖ:401-MÖ:353 yıllarında yaşamış, Herakleia Pontike'yı tiranlıkla yönetmiş hükümdar.

(3) Akropolis (Akropol) : Sitenin yönetim, savunma (iç kale) ve dinsel amaçlı kullanımlarını (mabet, tapınak) karşılayan önemli kamu yapılarının bulunduğu geniş alan. Akropolisler, kentin en yüksek ve erişilmesi güç olan tepelerinde planlanırdı.

(4) Wolfram HOEPFNER, Herakleia Pontike - Eregli, Wien.1966

(5) Bu proje "Karadeniz Ereğli Kalesi, Proje Sahibi: Halil POSBIYIK, Proje Koordinatörü: Raif TOKEL, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi ,Kdz.Ereğli. 2010, s:61" adıyla "28.12.2010/1354 Tarih/Sayılı yazı ekinde Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü", "11.01.2011/47 Tarih/Sayılı yazı ekinde 'Tarihi Kentler Birliği', 'ÇEKÜL Vakfı', 'TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi', 'Arkeologlar Der-neği', 'Arkeoloji ve Sanat Yayınları', 'Kültürel Mirasın Dostları Derneği', "10.03.2011/1030 Tarih/Sayılı yazı ekinde Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu" adlı kurum ve kuruluşlara sunulmuştur.

(6) Kimi kaynaklarda "Cenevizler" yöre ağzında "Cinivizler"olarak geçen bu topluluk, IX-XII.Yüzyıl'da İtalya'nın "Cenova" kentinde ortaya çı-kan bir kent devletidir. Ortaçağın gezgin bezirganları arasında olan Cenevizliler, MS:1160-MS:1200 yıllarında Karadeniz'de ve Batı Ka-radeniz kıyılarında (Diapolis/Akçakoca, Cales/Alaplı, Herakleia Pontike/Kdz.Ereğli, Tieion/Filyos, Amastris/Amasra, Kromna/Crom-na/Kurucaşile, Kytoros/Cytoros/Gideros-Cide) ticari koloni ve ticari iskeleler (emperion) kurmuş, emperyal bir siyasal güçtür.

(7) Dökme Duvar: Kullanılacak malzemenin yerinde hazırlanan kalıplar içine dökülerek yapılan duvar türü.

(8) Tüf: Yanardağların püskürdüğü kum, kil parçacıklarından oluşan çoğunlukla açık renkli, hafif gözenekli bir tür çökelti taşı.

(9) Hidrolik Harç (Roma Çimentosu / Roma Harcı) : Dolgu maddeleri olarak kum, puzzolana (kireçle birleşince su karşısında sertleşme özelliği kazanan ve bağlayıcı olarak kullanılan bir tür toprak), kırılmış taş, tuğla ve mermer parçacıkları ile hazırlanan ve su ile kimyasal reaksiyona girerek sertleşen bir tür inşaat/yapı harcı

(10) "Zonguldak Kültür Envanteri, Zonguldak İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (Kürşat COŞGUN , İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Şube Müdü-rü) Ankara.2010, s: 224 (72)" adlı yayında "Mahalle-Köy veya Mevki" alt başlığı karşılığında yazılan "Kaletepe" yanlış bilgidir; çünkü Kdz.Ereğli'de "Kaletepe Mahallesi" adlı bir yerleşim birimi yoktur. Adı geçen yayında "Adres", "Kadastro (pafta, ada, parsel)", "Yayın Di-zini", "Hazırlayanlar" gibi alt başlıkların karşılıkları yazılmamıştır. "İmar Durumu" belgesi yerine "8 cm x 6 cm" boyutundaki dilsiz Zonguldak il haritası (?), görsel doküman olarak "7 cm x 7 cm" boyutunda bir adet fotoğrafa yer verilmesi; adı "kültür envanteri" olan yayının niteli-ğiyle (!) ilgilidir...