Dünya Tiyatrolar Günü'nün Düşündürdükleri - II

ANTİK TİEİON (FİLYOS) TİYATROSU VE PANTOMİM SANATÇISI KRİSPOS

Raif TOKEL, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi

Antik Tieion (Filyos) Tiyatrosu

Uluslararası Tiyatro Enstitüsü'nün (International Theatre Institute - ITI) 1948 yılında kurulmasından on sekiz yıl sonra 1961 yılında 27 Mart günü, enstitüye üye ülkeler tarafından “"Tiyatro Günü (Tiyatro Bayramı)"” olarak kutlanır.

27 Mart günü, tiyatro sahnelerinde Uluslararası Tiyatro Enstitüsü'ne üye ülkelerin tiyatro adamlarınca hazırlanan bir bildiri okunur ve o gece tüm tiyatrolar halka ücretsiz gösteriler sunarak tiyatroyu halka sevdirmeye çalışırlar (1).

Konunun hep bu yönüyle ele alınması genelinde ülkemiz özelinde bölgemiz topraklarında ilk tiyatro olayının nerede, nasıl başladığı ve bu sanata emek verenler hakkında yerel kamuoyuna bilgi verilmemesi bir eksiklik olup; bu eksikliğin giderilmesinden ilgili kamu kurum ve kuruluşları yanında tabelalarında kültür-eğitim, kültür-sanat yazılı bilumum sivil toplum örgütleriyle yerel tarih ve yerel kültür adına ahkam kesen muhteremler sorumludur...

Sayın Yaşar Yılmaz'ın "Anadolu Antik Tiyatroları" adlı yapıtındaki bilgilere göre ülkemiz coğrafyasında bulunan yüz elliyi aşkın antik tiyatro yapısından, ölçülebilir durumda olan yüz otuz beş antik tiyatro yapısından biri de antik Tieion tiyatrosudur.

Antik Tieion tiyatrosunun bulunduğu alan, Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 14.01.1977/288 Tarih/Sayılı Kararlarıyla 1. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak tescil edilmiş; yerinde görme ve bilimsel verilere göre yapılan bu saptama, kurul kararıyla resmiyet kazandıktan sonra "14.11.1989/956" ve "25.01.1994/3388" tarih/sayılı ilgili kurul kararlarıyla revize edilmesine karşın; yöredeki arkeolojik kazı çalışmalarına yaklaşık otuz yıl sonra 2006 yılında başlanabilmiştir...

Sınırlı ödeneklerle yürütülen kazı çalışmaları hakkında kamuoyuna bilgi veren dönemin kazı başkanı Sayın Prof. Dr. Sümer Atasoy'un savsöz niteliğindeki, "Karadeniz'de bozulmamış tek antik kent Tieion" çığlığı yanında, kazı ekibinden Sayın Yrd. Doç. Dr. Bülent Öztürk'ün "Ülkemiz Karadeniz sahilinin günümüze kadar korunmuş, bilinen tek tiyatro yapısı olup; tamamen açıldığında ise kentin şüphesiz en dikkat çeken yapılarından biri olacaktır" saptaması, Sayın Yrd. Doç. Dr. Şahin Yıldırım'ın "Yapılan hesaplamalara göre antik Tieion tiyatrosu yaklaşık beş bin kişilik bir kapasiteye sahiptir"(2) açıklaması, antik Tieion kenti ile antik Tieion tiyatrosunun değerini belirten ve dikkate alınmasını gereken çok önemli bilgi kaynaklarıdır.

Arkeolojik Buluntu ve Krispos Anıt Mezarı

1974 yılında Kdz. Ereğli Müftü Mahallesi'ndeki Meydanbaşı Sokak ile Göztepe Sokak arasını bağlayan yol ve köprünün yapımı sırasında ortaya çıkan bu arkeolojik değer, 1984 yılına kadar bulunduğu yerde korunduktan sonra 1988'de Kdz. Ereğli Belediyesi Atatürk Kültür Merkezi'nin, 1998 yılında da Kdz. Ereğli Müzesi'nin bahçesine taşınmıştır.

Anıtın kimliği hakkında ilk çalışma 1974 yılında yörede incelemeler yapan Prof. Dr. Sencer Şahin(3) tarafından yapılmış ve adı geçen buluntunun Roma İmparatorluğu döneminde yaşamış pantomim sanatçısı Krispos'a ait olduğu saptanmıştır.

İlgili ve yetkili kamu kurumun ilgisiz kalması üzerine Kdz. Ereğli Rotary Kulübü'nün 1987-1988 Dönemi Başkanı Tuncer Müftüoğlu'nun destekleriyle Engin Tolan'ın tercüme edip; Doğu Rodopman ile Tayfur Göl'ün kalem aldığı "Antik Kent Karadeniz Ereğli'de Pandomim Sanatçısı Krispos'un Anıt Mezarı" adlı broşürle bu anıtsal mezar ve pantomim (mim) sanatçısı Krispos tanıtılmaya çalışılmıştır.

Yrd. Doç. Dr. Tayfun Akkaya ,"Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğlisi)'nin Tarihi Gelişimi ve Eski Eserleri" adlı monografik yapıtında, Krispos'a ait anıt mezarın arkeolojik değeri olan önemli bir kültür mirası olduğunu belirterek özelliklerini şu sözlerle betimlemiştir:

"Buluntu Yeri: Göztepe (Meydanbaşı) semtindeki eski nekropol alanı, Ebatları: Toplam yükseklik: 254 cm, Kaide Tabanı Yükseklik: 27 cm, Kitabeli Kaide Yüksekliği: 135 cm, Kaide Kalınlığı: 70 cm, Kitabe Genişliği: 74 cm, Üst Bölümdeki Aedicula'nın Yüksekliği: 44 cm, Üçgen Alınlık: 22 cm, Niş Derinliği: 27 cm. On dokuz satırlık bir kitabeye sahiptir. Harf yüksekliği: 0,022 m." (4)

Pantomim Sanatçısı Krispos (MS:II. Yüzyıl / MS:III. Yüzyıl Herakleia Pontike)

Belgelerde milattan sonra ikinci ya da üçüncü yüzyılda yaşadığı açıklanan pantomim sanatçısı Krispos, gezgin bir sanatçı olup, Roma İmparatorluğu'nda Aegyptus Eyaleti yurttaşıdır.

Pandomim gösterisi yapmak için geldiği Herakleia Pontike'de kısa bir süre yaşadıktan sonra yirmi dokuz yaşındayken ölmüştür.

Çok kısa süren yaşamı içerisinde sanatıyla Herakleia Pontika (Kdz. Ereğli) halkı üzerinde derin izler bırakan sanatçıya Herakleia Pontike yönetiminin anıtsal mezar yaparak adını ölümsüzleştirmesi, bana Bertolt Brecht'in "Sanat, yüreğini bulduğu toprakta yetişir" dizesini anımsattı.

Bu anıtsal mezarın ön tarafındaki yazıtta sodates (sodateus) ölçüsüyle yazılmış on dokuz dizelik manzum yazının Prof. Dr. Sencer Şahin tarafından yapılmış tercümesindeki:

"İnsanların en son evleri ve en son duvarları mezarlardır; mezarlar vücutlara evlerden daha sadıktır. Akıtılan gözyaşları ölüleri ölümsüzleştirir, sadece gözyaşları onlarla kalacaktır. Sessizlerin şehri, özel bir ev, bedenlerin güzelliğini koruyan son dinlenme yeridir ve orada yatanlar ölüm uykusundan tekrar uyanmazlar, bilakis çıplaktırlar. Bu nasıl bir mezardır ve burada yatan ölü kimdir? Hayatta kazanılan zaferlerin nefrete layık abidesidir. Taş ve toprak olan işaretleri, ölenlerin mezar stellerinde dilsiz harflerimizle ölen konuşturulur; vücudunu yitirip telef ettikten sonra hangi insan buraya ismini verdi? Ölen Krispos, Fariz Ülkesi'nin ve başak taşıyan Nil Nehri'nin vatandaşı bu anıta gömüldü. O ritmik trajedinin ilk zafer çelengini kazandı. Dünya bu pantomimciye hayran kalmış, onu övmüş ve tiyatronun altın çiçeği olarak görmüştür. Onun parlayan ışığı, yirmi dokuzuncu yılda beklenmedik bir şekilde sönmüştür" dizeleri, MS: II. Yüzyıl/MS: III. Yüzyıl Herakleia Pontike yönetiminin sanata ve sanatçıya verdiği değerin kanıtıdır.

Yukarıdaki metinden seçtiğim, "Dünya bu pantomimciye hayran kalmış, onu övmüş ve tiyatronun altın çiçeği olarak görmüştür. Onun parlayan ışığı, yirmi dokuzuncu yılda beklenmedik bir şekilde sönmüştür" dizelerini temel alarak kaleme aldığım "Krispos'u Anlamak ve Anmak" adlı proje önerimin dikkate bile alınmaması; "MS: II. Yüzyıl ya da MS: III. Yüzyıl Herakleia Pontike" yönetimiyle "2015 yılı Kdz. Ereğli" yönetiminin kültür ve sanata anlayışıyla, kültüre ve sanata bakışıyla ilgilidir...

Sonuç

Yöreyle özdeşleşen doğal, tarihsel ve kültürel (ekinsel) değerlerin saptanıp, projelendirilerek yaşatılmasında; yerelden ulusala, ulusaldan evrensele uzanan nitelikli kültür rotası temel alınmalı; kutlanan özel gün ve haftalar da, "kutlamak için kutlamak" anlayışıyla, geçiştirilmemelidir.

DİPNOTLAR

(1) Dünya Tiyatrolar Günü'nün Düşündürdükleri: I, Raif Tokel, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi,2016

(2) Tios -Filyos 2010 Yılı Kazısı, Prof. Dr. Sümer Atasoy - Yrd. Dr. Şahin Yıldırım, XXIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara.2011, ss: 47,73, 271

(3) Bithynia İncelemeleri (Bithynische Studien), Sencer Şahin, İnschriften Griechischer Städte aus Kleiasien, Bonn.1978 (ZPE 18 (1975) s.293 vd

- Prof. Dr. Sencer Şahin (1939-2014) Eski Çağ dilleri ve kültürleri konusunda uzman bilim adamı, arkeolog

(4) Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğlisi)'nin Tarihi Gelişimi ve Eski Eserleri, Yrd. Doç. Dr. Tayfun Akkaya, İstanbul.1994

SÖZLÜK

Aedicula: Küçük alınlık

- Alınlık: Tapınağın ön yüzü boyunca ve çatı düzeyinde yer alan ikizkenar üçgen biçimli duvar.

Aegyptus: Roma İmparatorluğu'nun Diokletion sonrası döneminde Mısır eyaletine verilen Latince ad

Fariz Ülkesi: Mısır ülkesi

Başak Taşıyan: Toprağı verimli yapan, hayat veren anlamında kullanılmıştır.

Nekropol (Nekropolis): Kentlerde mezarlıkların ve toplu mezar yerlerinin bulunduğu bölgeye verilen ad.

Niş: Duvar içinde yapılmış oyuk veya içe doğru girinti

Stel (Stele,Stela) : Dikilmiş, yüksekliği eninden uzun yekpare bir taştan oluşan yapıt. Genellikle yazıt, bezeme ya da her ikisini de içeren ve dik bir biçimde zemine yerleştirilen dar levhaya verilen ad.

Pantomim (Mim Sanatı): Sözsüz tiyatro oyunudur. Gösteri sanatının dallarından biri olup; pantomimde sanatçı, yüz mimiklerini, el-kol ve beden hareketlerini kullanarak konuyu anlatmaya çalıştığından pantomim, evrensel bir tiyatro dili olarak kabul edilir ve bu sanat dalının tarihi, insanlık tarihi kadar eskidir.

-"Pantomim" sözcüğü "Pantomime: Her şeyi taklit eden" sözünden türemiş sözcük olup; anlamdaşı olan "mim" sözcüğü "Mimeisthai: Taklit etmek, temsil etmek" anlamını içerir.

Ritmik Trajedi (Dizemli Trajedi): Düzenli aralıklarla tekrarlardan oluşan trajedi.

KAYNAKÇA

1- Anadolu Antik Tiyatroları Yaşar Yılmaz, 115 Antik Kent, 119 Tiyatro, İstanbul. 2009, s: 246

2- Antik Kent Karadeniz Ereğli'de Pandomim Sanatçısı Krispos'un Anıt Mezarı, D. Rodopman-T. Göl, Kdz. Ereğli.1988

3- Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğlisi)'nin Tarihi Gelişimi ve Eski Eserleri, Yrd. Doç. Dr. Tayfun Akkaya, İstanbul.1994,s:

4- Herakleia Pontika'dan Pantomim Sanatçısı Krispos'un Mezar Anıtı ve Antik Çağ'da Pantomim Ahmet Bilir Mustafa Şahin,

Prof. Dr. Ömer Özyiğit'e Armağan adlı yapıt, İstanbul.2015

5- Krispos (Crispos) Anıt Mezarı - Raif TokeL, Kdz .Ereğli Belediyesi, Kent Müzesi Proje Koordinatörü,2013

- Bilgi Panosu: Bu fotoğraflı bilgi panosu (70 cm x 100 cm) Kdz. Ereğli Belediyesi Kent Müzesi'ndedir.

6- Krispos'u Anlamak ve Anmak, Raif Tokel, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi, Kdz. Ereğli. 2015