Türk Antrasit (Sömikok) ve Briket Fabrikası Bacası

Endüstri Mirası Örneği: VI

TÜRK ANTRASİT (SÖMİKOK) VE BRİKET FABRİKASI BACASI

Raif TOKEL - ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi

29 Ekim 1923 tarihinde cumhuriyetin yönetim biçimi olarak kabul edilmesinden yaklaşık on ay sonra 26.08.1924 tarihinde ülkemiz ekonomisinde yer alan Türkiye İş Bankası'nın⁽¹⁾, bu tarihten iki yıl sonra 01.07.1926'da kurduğu Maden Kömür İşleri TAŞ (Türk-İş), Kozlu Kömür İşleri TAŞ (Kömür-İş) ve Kilimli Kömür Madenleri Türk Anonim Şirketi adlı şirketlerle Üzülmez, Kozlu, Kilimli bölgelerindeki kömür üretim ocaklarını işletmesi ve Mustafa Kemal Atatürk'ün 26 Ağustos 1931 günü yani Türkiye İş Bankası'nın beşinci kuruluş yılında Türkiye İş Bankası Genel Müdürü M.Celal Bayar ile Zonguldak'a gelerek, bankanın sahip olduğu Üzülmez Üretim Bölgesi'ndeki 63 No'lu kömür ocaklarını yerinde görüp, maden işçileriyle görüşmesi sıradan olaylar değildir.

Bu olaylar zincirinin bir başka halkası da, Zonguldak Taşkömürü Havzası'nda piyasaya sürülen kömürün, endüstriyel amaçlı kullanımıyla ilgili üretimini içeren "Zonguldak Yarı Kok - Suni Antrasit Fabrikası⁽²⁾" kurulması düşüncesidir.

1934 yılında uygulamaya konan I.Beş Yıllık Sanayi Programı kapsamında kurulması kararlaştırılan ve 15.08.1934 tarihinde yapılan temel atma töreninde Başvekil (Başbakan) M.İsmet İnönü ile Ekonomi Vekili (İktisat Bakanı) M.Celal Bayar konuyla ilgili olarak yaptığı açıklamalarda⁽³⁾ "havzada üretilen kömürün endüstride kullanım biçimi olan metalurjik özelliği (kömürün koklaşmasına) ile bu tesisin, kömür endüstrisi konusunda atılan adımın ilk örneği olduğunu" belirterek, temeli atılan kok kömürü üretim fabrikasının önemi vurgulamışlardır.

"Türk Antrasit (Sömikok) ve Briket Fabrikası" adıyla 11.09.1935⁽⁴⁾ tarihinde Ekonomi Vekili M.Celal Bayar'ın katılımlarıyla açılan kok kömürü üretim fabrikası, Cumhuriyet Dönemi'nin ilk sanayi tesisleri arasında olup; konu Türkiye İş Bankası kayıtlarında⁽⁵⁾ "Programda (I.Beş Yıllık Sanayi Programı) İş Bankası'na bağlı şirket olan Maden Kömürü İşleri TAŞ'nin imtiyaz sahasında sömikok ve briket fabrikalarının kurulması ve işletilmesi görevi verilmiştir" sözleriyle belirtilmiştir.

10.10.1935'de deneme üretimine başlayan, 1936 yılının başından itibaren toplam yirmi adet fırınla tam kapasiteyle üretime geçen "Üzülmez Kok Kömürü ve Briket Fabrikası";

Havzada üç dönemlik süre için uygulanan "Umumi Amanejman Planları: 1941-1960⁽⁶⁾" adlı çalışmanın son etabında yani "III. Amenajman Planı: 1948-1960" kapsamında da ele alınıp, modernizasyonu yapıldıktan sonra benzolden madeni yağlara, naftalinden briket kömürüne kadar ürettiği otuz iki tür endüstriyel ürünle toplam on beş yıl hizmet vermiştir.

Asma'daki Mamure, Yurttan Yazılar - İsmail Habib Sevük

Türk Antrasit (Sömikok) ve Briket Fabrikası'nın üretime geçmesinden bir yıl sonra Zonguldak'a gelen yazar İsmail Habib Sevük "Yurttan Yazılar⁽⁷⁾ adlı yapıtında bu tesisi, "Asma'daki Mamure" başlığında:

"Dalgalı tepelerin dibindeki vadide kok fabrikası; betonla, çelikten yapılma heybetli bir şey. Yanında çok uzun, etrafındaki tepeleri aşan, gösterişli, gözleri çekici, yetmiş seksen metroluk (metrelik) bir baca. Bu cehennem kazanlı fabrika kömürün dört nev'inden (türden) en aşağısı olan zero (sıfır) dışı pişirerek, kurutarak, ezerek, eriterek, onu duman ve buhar haline getiriyor; bu duman içinde katran, zift, kara ozot (azot), hele ağırı mazut (mazot), hafifi benzin yerine geçen benzol gibi bir sürü kimyevi maddeler nöbet nöbet, bölme bölme ayırıp sıralanıyorlar. Kok fabrikasında kömür kimyanın pençesindedir. Fakat, öte yandaki briget (briket) fabrikası, kömür orada fiziğin eline geçti. Kok fabrikasında renk renk mayilere ayrılan kömürün geriye kalan posası, kimyanın elinden kurtulan kısım, antrasit (bir tür taşkömürü) denen toz halindeki kömür, işte ona da rahat yok, briget fabrikasında onu katranla karıştırarak kalıplaştırıyorlar. Briget kömürünü (toz kömürünün preslenmiş türü) sabun kalıpları gibi istifleyip mutfak raflarına diz. Briget, kömürün fizik pençesi ile temizlenmesidir. Hepsini idare eden Türk mühendisleri; son sistem vasıtalarla dağ böğründeki kömürü jeolojinin elinden al, aşağıya indirmek için onu mihaniğin (alışkanlığın verdiği kolaylıkla yapılan iş) eline yüklet. Sonra mihanikten alıp kimyaya, kimyadan alıp fiziğe...Kara kömür şu dağla şu vadi arasında ilimden ilme seyahat etmektedir. ss:162". sözleriyle betimleyerek tesise, tesiste elde ürünlere ve bunları yapan işçilere hayranlığını dile getirmiştir.

Ama tüm bunlar, 10.06.1976 günü üretim dışı kalmasıyla terk edilmiş yapı duruma düşen tesisin - çok zahmetli bir savaşımla yıkılarak - cisminin ortadan kaldırılmasını, isminin evrakı metrukeden silinmesini önleyememiştir...

[*] [*] [*] [*]

Fotoğraf sanatçısı dostum Birol Üzmez, 19.04.1990 tarihli dilekçesiyle Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'na başvurması sonucu Kurul, 01.10.1990/1382 Tarih/Sayılı kararıyla ayakta kalan bacayı taşınmaz kültür varlığı olarak tescil etmiştir⁽⁸⁾.

Bu karar, Zonguldak Taşkömürü Havzası'nda madencilik üretimiyle ilgili alınmış ilk tescil kararı olup, adı "kültür envanteri (!)" olan ve sadece kurul kararlarından oluşan "Zonguldak Kültür Envanteri" başlıklı yayında konuyla ilgili olarak verilen bilgiler aşağıda olup; bunların çoğu yanlış ve yetersizdir.

-"Tesisin Adı" alt başlığında "Kok Fabrikası ve Bacası" bilgisinde belirtilen "fabrika" yoktur.

- "Genel Tanım" alt başlığındaki "Zonguldak ili merkez kok fabrikası'nın fabrikasının bacası 63 metre uzunluğundadır" açıklaması kuramsal ve teknik bilgiden yoksun olduğu gibi anlatımı da, kültür envanteri düzeyinde değildir.

-"Orjinal Orijinal Kullanım" alt başlığındaki "Fabrika" yanıtı, gerçeği yansıtmamaktadır.,

-"Önerilen Kullanım:--", "Koruma Derecesi: -- ", "Revizyon: -- ", "Hazırlayanlar: --", alt başlıklarının karşılıkları yazılmamış, boş bırakılmış; "Ayrıntılı Tanım" alt başlığına yer bile verilmemiştir...

Uzun sözün kısası adı geçen yayında "Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü'nce önerilen "Avrupa Konseyi Doğal Ve Kültürel Varlıkları Koruma Envanteri" adlı formattaki açıklamalara uyulmamıştır.

[*] [*] [*] [*]

Taşınmaz kültür varlığı olarak hukuksal bir statü kazanan bu yapı kalıntısına ait "kurul kararı" örneğini içeren yazı, bir üst yazıyla "Gereği" ve "Bilgi" alt başlıklarında belirtilen ilgili kurum, kuruluş, kişilere Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nca dağıtımlı olarak gönderilmesine karşın; yapılması gereken⁽⁹⁾ "rölöve, restorasyon, statik güçlendirme, çevre düzenlemesi gibi teknik çalışmalar yapılamamış, yapılmamıştır.

Özcesi insanoğlunun çok başarılı(!) ve hummalı bir çalışmasıyla(!) temel yapı konumundaki fabrika yıkılmış; ayakta kalan ve kültür varlığı olarak tescil edilen baca yıllarca doğanın koşullarıyla baş başa kalmıştır.

Gerekli teknik müdahale yapılmadığı için eğrilen bu mimari değer, yıllar sonra kurgulanan "Pisa Kulesi" benzetmesiyle öykünme türü senaryolara başlık olmuş ve yirmi yedi yıl sonra Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun gündemine⁽¹⁰⁾ girmiştir.

Geç de olsa 1990 yılında taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilen bu mimari değere ait restorasyon projelerinin 2017 yılında Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu'na sunulması sevindirici bir olay olduğunu belirterek bu olayı tüm içtenliğimle kutlarken; bir projenin "kuvveden fiile geçiş" süresinin çeyrek yüzyıl olmaması gerektiğini anımsatırım.

------------------------------------------------------------------------------------------

DİPNOTLAR

⁽¹⁾ KOCABAŞOĞLU Uygur Türkiye İş Bankası Tarihi, Türkiye İş Bankası Tarihi, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2001,ss:293-294

⁽²⁾ 15.08.1934'de temeli atılan "Zonguldak Yarı Kok - Suni Antrasit Fabrikası (Türk Antrasit / Sömikok ve Briket Fabrikası)" Türkiye İş Bankası kuruluşu olan "Maden Kömürü İşleri Türk Anonim Şirketi yatırımıdır.

⁽³⁾ -İsmet İNÖNÜ, Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşileri: 1933-1938 (26.10.1933-03.12.1938) Temel Atma Töreninde Yapılan Konuşmalar [45], İlhan TURAN → Bknz:www. ismetinonu.org.tr / ismet - inonu - 1933 -1938.htm

- M.Celal BAYAR'ın Nutukları ve Demeçleri, DP Yayınları, Ankara.1957, ss:17.

⁽⁴⁾ SAVAŞKAN Bahri, Zonguldak Maden Kömürü Tarihçesi (1829-1989), TTK Eğitim Daire Başkanlığı, No:59, Zonguldak.1993, ss: 46.

⁽⁵⁾ KOCABAŞOĞLU Uygur, a.g.e, ss: 294.

⁽⁶⁾ Amanejman (Aménagement): 1- Doğal kaynakların düzenlenmesi, düzenleyim. 2- Genel anlamda madencilikte, bir rezervin işletilmesi için gerekli olan ve maden kitlesi dışında yapılan ana kuyular, galeriler vb. her türlü hazırlık işleri.

1948-1960 yıllarını içeren III. Amenajman Projesi kapsamında ele alınan projelerden biri de "Üzülmez Kok ve Briket Fabrikası"nın modernizasyonu projesidir.

⁽⁷⁾ HABİB İsmail, Yurddan Yazılar, Karadeniz Yalıları, Zonguldak: Asmadaki Mamure, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 21 Birinciteşrin.1936.

"Yurttan Yazılar" adlı yapıtın özgün adı "Yurddan Yazılar" olup; konu "Üç Bölge" başlığı adı altında "Fırattan Toroslara", "Karadeniz Ya-lıları", "Yukarı Doğu Diyarı" alt başlıklarıyla anlatılmış ve ele alınan konular "93" adet fotoğrafla desteklenmiştir.

İsmail Habib SEVÜK (1892-1954): Gazeteci-Yazar ve Edebiyat Tarihçisi. Başlıca yapıtları "Türk Teceddüd Edebiyatı Tarihi", "Avrupa Edebiyatı ve Biz", "Edebi Yeniliğimiz", "Edebiyat Bilgileri", "Dil Davası", "Tuna'dan Batı'ya", "O Zamanlar", "Atatürk İçin, Yurttan Yazılar.

⁽⁸⁾ Zonguldak Kültür Envanteri, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Ankara, 2010, ss:120.

⁽⁹⁾ Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlıklarının ve Sitlerin Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete: 13.03.2012/28232

⁽¹⁰⁾ Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun 02.06.2017/230 ve 13.10.2017/244 Tarih/ Sayılı toplantı gündemleri.