BİR ENDÜSTRİ MİRASI ÖRNEĞİ: 5
KANDİLLİ'DEKİ ENDÜSTRİYEL AMAÇLI KULLANIMLAR
Raif TOKEL-ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi([*])
30.01.1911 tarihli 298 Sayılı Tezkere-i Samiye(1) ile sınırları belirlenip, "havza-i fahmiyye(2)" sözüyle Osmanlı Devleti kayıtlarına giren ve günümüzde Türkiye Taşkömürü Havzası adıyla resmi kimlik kazanan 13.350 kilometrekarelik alanda, 188 (1829) ya da 169 (1848) yıllık madencilik kültürü olmasına karşın; taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmiş altı adet endüstri mirası örneği vardır.
Bu değerlerin hiç biri kamuoyuna tanıtılmadığı gibi "koruma-kullanma dengesi kuralları" çerçevesinde restore edilerek, gelecek kuşaklara aktarılması doğrultusunda girişimlerde de bulunulmamıştır!...
Havza'da taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilen değerlerden biri de "Kandilli'deki Varagel(3)" ya da "EKİ Kandilli Paytonu" adıyla zaman zaman dillendirilen, raylı sistem üzerinde çalışan bir taşıt aracıdır.
Kandilli'deki Varagel
1892/1893 yıllarında Zonguldak Limanı'nı yapmak üzere yöreye (havza-i fahmiyye) giren Fransa kökenli "Ereğli Şirket-i Osmaniyesi(4) / Ereğli Şirketi (Socité Ottomane d'Héraclée) tarafından yaptırılan "varageller", kömür üretim ocağına işçi ve malzeme taşımasında kullanılmıştır.
Kandilli'deki varagel, 245 metre uzunluğunda raylı sistem üzerine kurulu; karşılıklı ağırlık esasını temel alan bir tekniğe göre çalışmaktadır.
45 derece eğimli bir yüzey üzerinde çalışan varagelde, çelik halatlara bağlı biri sabit, diğeri taşıma aracını (payton) hareket ettiren olmak üzere, iki adet çelik halat ve bunların dolandığı tambur (makara) ile fren düzeneği bulunmaktadır.
Varagelde yaşanacak en önemli can güvenliği sorunu, halatlardan birinin kopması olup; bu olası olumsuzluğun önlenmesi, halatların kaza anında birbirine kelepçelenmesi (kilitlenmesi) ile çözümlenmiştir. Çalışır durumda olduğu zamanlarda periyodik bakımından ve onarımından sorumlu teknik elemanların denetiminde hizmeti veren bu taşıt aracında kayda giren bir iş kazası olmamıştır.
Temmuz 2001 tarihinde bizzat kaleme alıp, ilgili kurum ve kuruluşlara sunduğum "TTK Armutçuk Üretim Havzası Mevcut Durum ve Turizm Amaçlı Kullanım Önerileri - Raif Tokel, İl Turizm Müdürü. 06.08.2001" adlı proje önerisinde(5), "Yörenin üretim kültürünü yansıtan endüstriyel değerlerin saptanarak envanterinin çıkarılması; bu değerlerin kültür varlığı ya da endüstriyel sit alanı olarak tescili için girişimlerde bulunulması" sözleriyle yaptığım öneri, dikkate alınmadığı gibi o tarihlerde çalışır durumda olan varagel, 2012 yılında Armutçuk Taşkömürü Kurumu İşletme Müessesi Müdürlüğü'nce sökülerek hizmet dışı bırakılmıştır...
Doğanın koşulları ve insanların insafına bırakılan değerler arasında olan "Kandilli'deki Varagel"in tescili konusu, dönemin Valisi Sayın Ali Kaban'ın talimatları doğrultusunda ele alınmış;
29.04.2014/4301 Tarih/Sayılı yazıyla yapılan başvuru sonucu Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu 08.07.2015/2359 Tarih/Sayılı Kararlarıyla tesisin yakın çevresi, "Koruma Alanı" olarak tescil edilmiştir.
Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü'nce düzenlenen "Zonguldak İli Kdz.Ereğli İlçesi Kandilli Beldesi Tescilli Sivil Mimarlık Örneği Yapıları ve Koruma Alanları Gösterir Ha-rita(6)" adlı ekte belirtilen "galeri, varagel, varagel vinci, lambahane, yazıhane, sinema, silo yapıları, elektrik santralı, gümrük ve ev, ocaklık girişi ve nefeslik tüneli" gibi endüstriyel amaçlı kullanımlar, 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası kapsamında "Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlığı" olarak tescil edilmiş ve adı geçen değerler "II.Grup(7)" yapı olarak kararlaştırılmıştır.
Sonuç ve öneri
Yıllardır "Madenci Kenti" kimliğiyle anılan Zonguldak için çok önemli olan bu kararla toplam on adet taşınmazın bulunduğu çevre "Koruma Alanı" olarak tescil edilerek; tek yapı ölçeğinde koruma yerine, kısmi de olsa bütüncül koruma önerilmiştir.
Kararın kağıt üzerinde kalmaması için proje konusunda deneyimi olan kişilerle "Proje Ekibi" oluşturularak, "Yol Haritası", "Çalışma Programı" ve " İş Takvimi" hazırlanmalıdır.
 |
DİPNOTLAR
(1) Osmanlı devletinde sadrazamın değişik konularda valilere gönderdiği önemli buyrukları içeren resmi yazı
(2) Havza'i Fahmiyye / Kömür Havzası (Fahm: Kömür, Fahmiyye: Kömürle ilgili)
(3) Varagel (Varagele)
Türkçe Sözlük → Varagel: İki nokta arasında düz bir hat üzerinde gidip gelmeyi sağlayacak şekilde gerilmiş urgan veya halattan meydana gelen taşıma düzeneği. Bir hat üstünde gidip gelen taşıt. Bir şeyi, bir yerden bir yere çekerek götürüp getirmeye yarayan araç.
Madencilik Terimleri Sözlüğü → Varagel: Eğimli olan ve katları birbirine bağlayan, yer çekiminden yararlanılarak dolu vagonları aşağıya, boş vagonları da yukarıya çekmeye yarayan, nakliyat yolu. Eğimli yolda veya kuyuda graviteden (Gravite: İki nesne arasındaki çekim gücü, yerçekimi, yerçekimi) yararlanarak taşıma yapmaya yarayan mekanik düzen. Dolu araba aşağıya inerken boş arabanın yukarıya çıkmasını sağlayan ve karşılıklı ağırlık esasına göre, eğimli düzey üzerinde fren ve halat kullanılarak yapılan taşıma yerini ifade eder.
(4) Ereğli Şirket-i Osmaniyesi: 1892 tarihinde Zonguldak Limanı inşaatına başlayan bu şirket, 25.X.1893'te de kömür üretim ocakları satın almıştır. → Bknz: Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi, .Bahri Savaşkan, Zonguldak. 1993
(5) Bu alan 05.07.2001 tarihinde Valimiz Sayın İsmet Metin ile birlikte yerinde görüldü; 10.07.2001 ve 17.07.2001 tarihlerinde fotoğraf ve video kamera çekimleri yapılarak, 06.08.2001 tarihli rapor yazıldı.
(6) Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun 08.07.2015/2359 Tarih/Sayılı Kararları eki.
(7) II.Grup Yapı: Kent ve çevre kimliğine katkıda bulunan kültür varlığı niteliğindeki yöresel yaşam biçimini yansıtan yapılardır. → Bknz: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu'nun 1999/66 İlke Kararı.
([*]) e-ileti: [email protected] - Telefon: 0 533 749 81 49
