Üzülmez Asma Lavvarı ve Üzülmez Atölyesi

Bir Endüstri Mirası Örneği: 3

ÜZÜLMEZ ASMA LAVVARI VE ÜZÜLMEZ ATÖLYESİ

İl Turizm Müdürü olarak görev yaptığım dönemde Zonguldak Taşkömürü Havzası'ndaki (havza-i fahmiyye) madencilik üretimiyle ilgili taşınır ve taşınmaz değerleri⁽¹⁾ bir yandan endüstri mirası temelinde belgeleyip, gelecek kuşaklara aktarmak; diğer yandan bu taşınmazlara işlev kazandırarak kültür amaçlı bir turizm ürünü türünde değerlendirmek düşüncesiyle kaleme aldığım proje önerilerine konu olan taşınmazlar ara-sındaydı; "Üzülmez Bölgesi Asma Lavvarı⁽²⁾" ile "Üzülmez Mekanizasyon Atölyesi" adlı yapılar⁽³⁾...

Maden işletmeciliği literatüründe "yerüstü tesisi" sözüyle belirtilen bu endüstriyel amaçlı kullanımlardan "Asma Lavvarı" adlı yapı, Zonguldak Taşkömürü Havzası kayıtlarında "63 Numaralı Derebacaağzı Üretim Ocağı" yakınındadır. Sahibi Osmanlı uyruklu Rum kökenli Rombaki'nin adıyla (Rombaki Ocağı) anılan "63 Numaralı ocakta üretilen kömürlerin ayıklanıp yıkanması için 1907 yılında hizmete açılan tesis⁽⁴⁾, 1926 yılında Rombaki'in vereselerinden Dr.Dünyas tarafından Türkiye İş Bankası'na satılmıştır.

Yüksek Maden Mühendisi Bahri SAVAŞKAN⁽⁵⁾ "Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi (1829-1983)" adlı yapıtında bu olayı şu sözlerle anlatır:

"İş Bankası, Zonguldak İstismar Mıntıkası içerisinde bulunan kuruluşu ve tesisatı ile ehemmiyetli bir maden ocağı sayılan 63 no'lu ocağın hükümete ait yarı hissesini almıştır. Yunan tebalı Rombaki veresesinden bu ocağın diğer yarı hissesini de satın almış olan Mehmet Arif ile müştereken çalıştırmaya devam etmiştir. Mehmet Arif üzerindeki yarı hisseyi de bilahare İş Bankası'na satmak suretiyle devir etmiştir. Bu suretle de iş bu 63 no'lu ocak müştemilatı ile birlikte Zonguldak İstismar Mıntıkası dahilindeki bütün keşfedilmiş ve terk edilmiş ocakların tamamı İş Bankası tarafından işletilmesine başlanmıştır."

On yıllarca kullanılarak hizmet verdikten sonra kullanım dışı kalan bu tesisler, gözden ırak bir adreste olduğu için "harabe ve ucube bahanelerine" muhatap olup yıkılmamışlar; ama, doğanın koşulları ve insanların insaflarına terk edilerek, yazgılarıyla baş başa kalmışlardı...

Bu yapıların "şans eseri" ayakta kayakta kalmalarını fırsat olarak değerlendirip;

-Sahip oldukları teknik özellikler (mimari proje, yapım tekniği ve işçilik, kullanılan malzeme...) nedeniyle, mimari kimliklerinin belirlenmesi;

-2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası'nın güvencesi altına alınıp, "korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı (endüstri mirası)" olarak tescil edilmesi;

-Rölöve (hiç olmazsa rölövesinin çıkarılması/rölöve projesinin çizilmesi), restorasyon, restitüsyon, statik, aydınlatma, mekanik (sıhhi donanım) ve çevre düzenlemesi projelerinin yapılması;

-Kullanımı ile ilgili sorunların (mülkiyet, kiralama, yap-işlet devret...) çözümlenmesi yanında; bizzat kaleme alıp, 07.11.2001 tarihinde Zonguldak İl Genel Meclisi'ne sunduğum ve İl Genel Meclisi'nin 2001 Yılı Kasım Ayı II. Birleşimi'inde oy birliğiyle kabul edilen "Yaşayan Madencilik Müzesi Projesi" kapsamında değerlendirilmesi için o yıllarda aşağıda belirttiğim bir dizi girişimlerde bulundum.

-19.07.2002 tarih ve B.170.İMİ.4.67.0802-480 Sayılı Zonguldak İl Turizm Müdürlüğü kaynaklı yazıyla Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü'ne (TTK) yaptığım başvuru, TTK Genel Müdürlüğü'nün 26.07.2002 tarih ve B.152.TTK.0.80.02.00.08.167-727 Sayılı yazıyla "olumlu" yanıtlanması⁽⁵⁾ üzerine, TTK Genel Müdürlüğü İnşaat ve Emlak Dairesi Başkanlığı'nda görevli, ışıklar içinde yatsın kadim dostum mimar Aydın TEKİN ile birlikte adı geçen yapıları yerinde görüp; fotoğraflayarak hazırladığım dosyayı, ilgili birimlere ve yetkin kişilere sunduktan sonra, söz konusu çalışma dosyası, ülkemizde ve özellikle ilimizde klasikleşen bir deyimle, raflardaki tozlu dosyalar arasında yerini aldı...

-Bu tür çalışmaların akıbetini bildiğim için emek verip, zaman harcadığım çalışmanın - Kilis'te görevli olmama karşın - izini sürerek; konuyla ilgili hazırladığım dosyayı, 30.06.2008 günlü dilekçem ekinde Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'na sunmam üzerine Kurul, yerinde inceleme yapıp, ilgili birim Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü'nün kurumsal görüşlerini aldıktan sonra söz konusu yapıları "taşınmaz kültür varlığı" olarak tescil etti.

Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun 07.02.2009/1189 Tarih/Sayılı Kararı

"TTK Üzülmez Mekanizasyon Atölyesi'nin ve Eski Asma Lavuar binasının kentin belli bir döneminin korunması gerekli mimari anlayışını ve kültürünü yansıtması ve Cumhuriyet'in ilk sanayi kentlerinden biri olan Zonguldak'ın simgesel ve özellikli yapılarından olması nedeniyle söz konusu TTK üzülmez Mekanizasyon Atölyesi ve Eski Asma Lavuar binasının 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında kararımız eki 1/1000 ölçekli haritada gösterildiği şekli ile 'Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlığı' olarak tescil edilmesinin uygun olduğuna (olumlu), grubunun '2⁽⁷⁾' olarak belirlenmesine (olumlu) Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü uzmanlarınca taşınmaza ilişkin hazırlanan tescil fişinin onaylanmasına (olumlu) karar verildi⁽⁸⁾."

Kurul'un adı geçen taşınmazlarla ilgili "07.02.2009/1189 Tarih/Sayılı Kararı", 03.Mart.2009 tarihinde ilgili kurum ve kuruluşlara⁽⁹⁾ gönderilmesine karşın, bu karar doğrultusunda/kararın gereğinin yapılması konusunda "on beş yıl" resmi-gayri resmi, ciddi-gayri ciddi hiçbir çalışma yapılmadı; ama, 2017 yılında "kültür", "kültür yolu/kültür rotası", "turizm", "kültür-turizm" konularında uzaktan ve yakından ilgisi ve bu konuda "eğitimi", "görevi", "proje bazında bir uğraşı" olmayan kişinin üflemesiyle ortaya "Üzülmez Kültür Yolu" adlı bir söz atıldı ve bu söze bir de "proje" sözcüğü eklenerek, ciddiyet kazandırılmaya çalışıldı...

Kömürün 1829'de bulunup, 1848 yılında üretimine geçilmesiyle önem kazanan "Havza-i Fahmiyye" "Karaelmas Diyarı", "Maden ve Madenci Kenti" sözleriyle "bilinen", "anılan", ve de "ünlenen" yöremizde "madencilik üretim kültürüyle" ilgili olarak tescil edilmiş taşınmaz kültür varlığı sayısı sadece dört adet⁽¹⁰⁾ olup; bu yapılar, yeterince tanıtılmadığı gibi restore edilip işlev kazandırılarak hizmete de sunulmadı

Bu sonuç, evet bu sonuç, yaklaşık yüz seksen sekiz yıllık "madencilik üretim kültürüne" sahip Zonguldak'a yakışmıyor; hem de hiç yakışmıyor....

----------------------------------------------------

DİPNOTLAR

^{(1) "}Zonguldak'ta Turizm: Sorunlar ve Öneriler, Raif TOKEL, İl Turizm Müdürü, Nisan.1996", "Yaşayan Madencilik Müzesi Projesi, Raif TOKEL, İl Turizm Müdürü, Şubat.1998", "TTK Armutçuk Üretim Bölgesi Mevcut Durum ve Turizm Amaçlı Kullanım Önerileri, Raif TOKEL, İl Turizm Müdürü, Temmuz.2001"

⁽²⁾ Kimi kayıtlarda "lavuar" olarak geçen bu terim, Madencilik Terimler Sözlüğü'nde "lavvar" biçiminde yazılarak " kömür madenciliğinde kömür yıkama (hazırlama ve zenginleştirme) tesisi" sözüyle açıklanmıştır.

⁽³⁾ Bu yapılar tarihsel süreç içerisinde "Rombaki Lavvarı"," Maden Kömürü TAŞ Müdürlüğü Lavvarı / TÜRKİŞ Lavvarı", "ETİBANK Asma Lavvarı", "EKİ Üzülmez Lavvarı";

"Maden Kömürü TAŞ Müdürlüğü İşliği / TÜRKİŞ İşliği", "ETİBANK Üzülmez Atölyesi"", "TTK Üzülmez Bölgesi Mekanizasyon Atölyesi" adlarıyla anılmıştır.

⁽⁴⁾ Maden Kömürü Türk Anonim Şirketi Müdürlüğü Asma Lavvarı / TÜRKİŞ Lavvarı

"Mevkisi : Üzülmez, Sahibi: Maden Kömür İşleri ^([*]), Tesis Tarihi : 1907, Kuvvei (Kuvve-i) Muharrike: Elektrik, Beygir Kuvveti : 60, Maliyet Bedeli (Lira): 34.715 TL, Yirmi Dört Senede (24 S.) Yıkadığı Kömür (Ton) : 700 Ton"

→ Bknz: Kömür Yıkama Fabrikaları (Lavvarlar), Cumhuriyet'in On Yılında Zonguldak ve Maden Kömürü Havzası, Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası, 29. Teşrinievvel.1933, s:167

^{- - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - -}

([*]) Maden Kömür İşleri / Maden Kömürü Türk Anonim Şirketi (TÜRKİŞ): 01.07.1926 yılında Türkiye İş Bankası tarafından kurulmuş olup; şirketin müdürü Esat KERİMOL, Müdür Yardımcısı Yapı ve Kredi Bankası'nın kurucusu Kazım TAŞKENT'tir.

⁽⁵⁾ Yüksek Maden Mühendisi Bahri SAVAŞKAN (1908-2000): Ereğli Kömür İletmesi (EKİ) ve Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) adlı kurumların çeşitli birimlerde müdür olarak görev yapan Bahri SAVAŞKAN "09.05.1965-18.10.1965", "08.03.1969-04.03.1971" tarihlerinde Ereğli Kömürleri İşletmesi Müessesesi'nde (EKİ) Genel Müdür düzeyinde yönetici olarak çalışmıştır.

⁽⁶⁾ TTK Genel Müdürlüğü İnşaat ve Emlak Daire Başkanı Tuğrul YILDIZ, Şube Müdürü Mümtaz AKI'nın duyarllılığı ve özellikle mimar Aydın TEKİN'in kişisel destekleriyle Asma Lavvarı adlı taşınmazın rölöve projeleri çizildi.

⁽⁷⁾ "İkinci Grup Yapılar (2. Grup Yapılar) : Kent ve çevre kimliğine katkıda bulunan kültür varlığı niteliğindeki yöresel yaşam biçimini yansıtan yapılardır."

→ Bknz: Taşınmaz Kültür Varlıklarının Gruplandırılması, Bakım ve Onarımları, TC Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu'nun 05.11.199/660 Tarih/Sayılı "İlke Kararı"

⁽⁸⁾ "Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu" → "Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu" arşivi.

⁽⁹⁾ Karar, ilgililere (kurum, kuruluş, kişi) "Gereği" ve "Bilgi" olmak üzere "Dağıtım"lı olarak 03.03.2009/277Tarih/Sayılı yazıyla:

-Gereği: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Defterdarlık Milli Emlak Müdürlüğü, Tapu Sicil Müdürlüğü, Kadastro Müdürlüğü, İl Özel İdaresi, Zonguldak Belediye Başkanlığı, TTK İnşaat ve Emlak Dairesi Başkanlığı, Baştarla Mahallesi Muhtarlığı.

-Bilgi: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Kurullar Dairesi Başkanlığı ile Tespit ve Emlak Dairesi Başkanlığı, başvuru dilekçesi sunan Raif TOKEL

⁽¹⁰⁾ "Kok kömürü Fabrikası Bacası 1990 yılında fotoğraf sanatçısı Birol ÜZMEZ" , "TTK Zonguldak Merkez Lavvarı 2006 yılında TMMOB Mimarlar Odası Temsilcisi mimar Turhan DEMİRTAŞ", " EKİ Asma Lavvarı ile EKİ Üzülmez İşliği 2009 yılında ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi Raif TOKEL" tarafından yapılan başvurularla tescil edilmiştir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------İletişim: Raif TOKEL, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi, Telefon: 0 533 749 81 49, e-ileti: [email protected]