Kdz. Ereğli'deki Su Tesisleri: Balı Mahallesi Su Kemerleri
SÖZÜN BAŞI
1973 genel seçimleri öncesinde CHP Genel Başkanı Bülent Ecevit'in "toprak işleyenin, su kullananın", 1984 yerel seçimi öncesinde Bedrettin Dalan'ın İstanbul Belediye Başkanı olunca "Haliç gözlerim gibi masmavi olacak" sloganlarıyla başlayan; Güneş Gazetesi'nin "Tarihi İstanbul Çeşmeleri Kurtarılmalıdır(1)" adlı kurumsal sosyal sorumluluk projesi, bu konuda yakın geçmişimizde atılan ilk ve önemli adımlar olup; temsilcisi olmaktan onur ve gurur duyduğum ÇEKÜL Vakfı Başkanı ve Tarihi Kentler Birliği Danışma Kurulu Başkanı Sayın Prof. Dr. Metin Sözen'in hemen hemen her toplantıda ısrarla dile getirdiği "içinden su geçen kentler" sözü, ülkemizde suyu kullanma kültürüyle ilgili ders alınacak belli başlı kilometre taşlarıdır.
Hocam Sayın Metin Sözen bilgileri, Başkanım Sayın Halil Posbıyık'ın ilgi ve destekleriyle bizzat kaleme alıp hazırladığım "Kdz. Ereğli'de Suyun Kullanımıyla İlgili Kültür Mirası Örnekleri(2)" adlı çalışmam, bir proje olup; bu yazı, adı geçen çalışmamın bir bölümüdür.
Evet, bu yazım kaleme aldığım projenin sadece bir bölümüdür. Çünkü yazılı ve görsel dokümanı olmayan üstelik bir proje formatında kaleme alınmayan ve adı çalışma (!) olan her türlü iş, "ben yaptım" anlamında yalancı pehlivanlar gibi "peşrev" çekmekten öte bir davranış değildir!...

KDZ. EREĞLİ'DEKİ SU TESİSLERİ
Kdz. Ereğli'de bir adet on altı kilometre (16 km) uzunluğunda su kemeri (akuadukt), yedi adet çeşme, altı adet sarnıç, üç adet hamam, bir adet su kuyusu, bir adet küçük su kanalı (kanalet) olmak üzere kayıtlara geçmiş, toplam on dokuz (19) adet suyu kullanma kültürü ile ilgili mimari değer vardır.
Bu nicel durum "su kemeri", "sarnıç", "çeşme", "hamam", "su kuyusu", "kanalet" adlı farklı kullanımları içeren nitel bir çeşitlilik (altı adet farklı tür) içermesine karşın; "Kültür Müdürlüğü" > "Kültür Ve Turizm Müdürlüğü", "Vakıflar Müdürlüğü" gibi doğrudan ilgili kamu kurumlarının gündemlerinde olmadığı gibi dolayısıyla ilgili kuruluşlar ve yöre hakkında ahkam kesen bilumum araştırmacıların da ilgi alanına (!) girememiştir.

ZAMANIN TANIĞI: BALI MAHALLESİ ROMA DÖNEMİ SU KEMERLERİ
"Kdz. Ereğli'de Suyun Kullanımıyla İlgili Kültür Mirası Örnekleri" başlıklı projemizin çok önemli alt başlığı, "Balı Mahallesi Roma Dönemi Su Kemerleri(3)" adlı antik döneme ait anıtsal yapı kalıntılarıdır.
Kentlerin süreç içerisinde büyüyüp gelişmesine koşut insanoğlunun suya olan gereksinimi artınca, yerleşim yeri dışında olan temiz su kaynakları engebeli arazilerde kemerli köprü tekniğiyle kente taşındığından bu kemerli köprülere, su kemerleri adı verilmiştir.
Suyun kaynağı ile suyun tüketildiği merkez arasındaki doğal yapıdan kaynaklanan alçaklık yükseklik farkını gidermek ve suyun basınçlı akışını sağlamak için geliştirilen bir donanım ve döşem sistemini içeren su kemerleri, suyu istenilen yere taşımak için yapılan ve üzerindeki kanalda su yolu bulunan bir tür kemerli köprülerdir.
"Balı Mahallesi Su Kemerleri" de, bu teknikle yapılmış olup; kemer denilen yarım ay biçimindeki mimari öğelerin yani kemerlerin on altı kilometre boyunca aralıksız devamı, yeşillikler arasında doğal coğrafyanın boynuna sarılmış bir gerdanlık gibidir.
Antikçağın önemli yapılarından biri olan "Balı Mahallesi Roma Dönemi Su Kemerleri", iri kesme blok taşlarla özenle örülen bir taş işçiliği ürünü olup, duvarların bazı bölümlerinde bağlantı öğelerine yer verilmezken; kimi duvarlarda bağlantı öğesi olarak demir çivi ile kireç, tuğla kırıkları, kum, çakıl gibi yerel malzemelerin suyla karıştırılmasıyla elde edilmiş harçlar kullanılmıştır.
Görünümü ve görkemli duruşuyla anıtsal yapı özelliği taşıyan ve asırlardır ayakta kalarak zamana meydan okuyan "Balı Mahallesi Su Kemerleri", döneminin inşaat tekniğini içerdiği için korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması gereken bir kültür mirası örneğidir.
İlçemiz sınırları içerisinde Kandilli yöresi Topyeri mevkisindeki Karanlık Dere kaynağından başlayıp Çivdirik (Çivindirik), Keşkek, Balı, Kestaneci yörelerindeki engebeli arazileri aşarak antik Herakleia Pontike'nin su gereksinimini karşılamak için yapılan bu sanat yapısı(4), 1966 yılında Avusturya Bilimler Akademisi adına Anadolu'da araştırma yapan Wolfram Hoepfner'in çalışmasıyla(5) ortaya çıkarılmış ve 2001'de de, "I. Derece Arkolojik Sit Alanı" olarak tescil edilmiştir.
Aşağıdaki açıklama Yard. Doç. Dr. Tayfun Akkaya'nın "Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğlisi)'nin Tarihi Gelişimi ve Eski Eserleri(6)"" adlı monografik çalışmasında yer verdiği W. Hoepfner'in "Herakleia Pontike-Ereğli" adlı yapıtındaki alıntıdır.
"...... Ancak W. Hoepfner'in araştırmaları bugünkü Kandilli'nin biraz güneyindeki küçük bir nehri besleyen ve Herakleia'ya su verdiği anlaşılan bir kaynak (Topyeri Çeşmesi) vardır. Denizden yüksekliği 190 metre olan bu kaynağın suyunu ayni seviyede Herakleia'ya ulaştırmak için birçok meyilli arazinin ve vadinin 16 kilometrelik bir güzergah boyunca aşılmaları gerekmiştir. Bu şebekeye ait izler Çivdirik Dağı ile Keşkek Köyü arasındaki bir vadide Balı Köy'de toprak altında yer alan şebekelerde ve Kestaneci Köy yakınlarındaki su hattına ortaya çıkmıştır."
Resmi kaynaklarda "isale hattı(7)" sözüyle tanımlanan, taşıdığı işlevsel ve sanatsal özellikleriyle bulunduğu coğrafyaya hayat verdiği için "yörenin kan damarları" sözüyle betimlenen "Balı Mahallesi Su Kemerleri", yakın çevresiyle arkeolojik sit alanı, fiziksel yapısıyla taşınmaz kültür varlığıdır.
Yöremizle özdeşleşen bu ekinsel kalıtın "koruma-kullanma kuralları" çerçevesinde projelendirilmesi için Belediye Başkanımız Sayın Halil Posbıyık ile birlikte hazırladığımız "Balı Mahallesi Roma Dönemi Su Kemerleri Ve Yakın Çevresi Çevre Düzenleme Projesi" adlı başvurumuz, Tarihi Kentler Birliği'nce düzenlenen 2019 yılı "Tarihi Ve Kültürel Mirası Koruma Proje Ve Uygulamalarını Özendirme Yarışması'nda "başarılı proje(8)" olarak değerlendirildi.
Önümüzdeki süreç, projenin uygulanması; hedefimiz, Balı Mahallesi Roma Dönemi Su Kemerleri'ni "ören yeri" ve kemerli yapılardan oluşan su yolunu "yürüyüş yolu" olarak hizmete sunarak; yörenin pek fazla bilinmeyen arkeolojik kökenli kültür değerini koruyup, tanıtarak yörenin turizm çeşitliliğini varsıllaştırmaktır.
"Başarılı Proje"ye sahip olmanın verdiği onuru ve gururu projemizin uygulamasına katkı verecek kurum ve kuruluşlarca birlikte paylaşmak dileklerimle...

DİPNOTLAR:

(1) İstanbul Belediyesi Belediye Başkanı Bedrettin Dalan ile Güneş Gazetesi sahibi Mehmet Ali Yılmaz'ın birlikte kararlaştırdığı "Tarihi İstanbul Çeşmeleri Kurtarılmalıdır: 1984-1986" adlı projeyle ilgili olarak "Prof. Dr. Metin Sözen, Prof. Dr. Cevat Erder, Prof. Dr. Semavi Eyice, Prof. Dr. Kemal Erguvanlı, Prof. Dr. Turgut Övünç, Prof. Dr. Suha Toner, Prof. Dr. Ümit Serdaroğlu, Mimar Tülay Taşçıoğlu, Avniye Tansuğ'un görev aldığı çalışma kurulları oluşturuldu.
(2) Projenin Adı: Kdz. Ereğli'de Suyun Kullanımıyla İlgili Kültür Mirası Örnekleri, Haziran 2019; Projenin Sahibi: Halil Posbıyık, Belediye Başkanı; Proje Koordinatörü: Raif Tokel, Başkanlık Danışmanı, ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi.
(3) Balı Mahallesi Roma Dönemi Su Kemerleri Ankara Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun 21.09.2001 Tarih ve 7559 Sayılı Kararı ile "I. Derece Arkeolojik Sit Alanı" olarak tescil edilmiş; ama 2013 yılına kadar bu alanla ilgili hiçbir çalışma olmadığı gibi girişim de olmamıştır.
- Belediye Başkanı Sayın Halil Posbıyık ile birlikte hazırlayıp 28.02.2013 / 125 Tarih / Sayılı yazımız ekinde Tarihi Kentler Birliği'nin "Üç Yılda Üç Yüz Eser Programı"na sunduğumuz "Balı Mahallesi Su Kemerleri I. Derece Arkeolojik Sit Alanı Çevre Düzenleme Projesi" adlı başvurumuza Tarihi Kentler Birliği, 12.04.2013 tarih ve 68 / 19 Sayılı yazılarıyla başlangıç olarak "10.000.00 TL" hibe türü parasal destek vermesine karşın, Nisan 2013 - Nisan 2019 döneminde konuyla ilgili çalışma yapılmadığından, adı geçen ödenek kullanılamadığı için Tarihi Kentler Birliği (TKB) tarafından geri çekilmiştir.
(4) Ankara Kültür Ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun 01.04.2005 / 438 Tarih / Sayılı kararıyla "I. Derece Arkeolojik Sit Alanı" olarak tescil edilen "Havalandırma Bacası-Kuyu" adlı antik dönem kalıntısının Balı Mahallesi Roma Dönemi Su Kemerleri''ne ait olduğu sanılmaktadır.
(5) Prof. Dr. Wolfram Hoepfner (1937): Klasik arkeolog, mimari tarihçi kimliğiyle tanınan W. Hoepfner, Berlin Üniversitesi'nde "Eski Mimari Eser" profesörü olarak görev yaptığı süre içerisinde kaleme aldığı yayınlardan biri de "Herakleia Pontike (Ereğli) Eine baugeschichtliche Untersuchung (HerakleiPontike - Ereğli Bina Tarihinin İncelenmesi) Wien (Viyana),1966" adlı yapıttır.
(6) Herakleia Pontike (Karadeniz Ereğlisi)'nin Tarihi Gelişimi ve Eski Eserleri, Yard. Doç. Dr. Tayfun Akkaya, İstanbul 1994, s: 51.
(7) İsale (isale: suyu akıtma) Hattı: Su üretim kaynaklarında üretilen suyu kullanım yerine / yerlerine aktaran büyük çaplı ve taşıyıcı özellikteki boru hattı.
(8) "Tarihi Ve Kültürel Mirası Koruma Proje Ve Uygulamalarını Özendirme Yarışması.2019 - Başarılı Projeler, Tarihi Kentler Birliği (TKB: 19), İstanbul 2020, s: 35.